Асрлар давомида биринчи марта Марказий ва Жанубий Осиёни Афғонистон орқали замонавий транспорт ва энергетика йўлаклари билан боғлаш имконияти туғилди. Ушбу лойиҳаларнинг якунланиши Евроосиё хавфсизлигини ўзгартиради, минтақавий иқтисодий фаолликни сезиларли даражада оширади ва потенциал Афғонистонга тинчлик олиб келади. Эҳтимол, улар Буюк Ипак йўлини тиклашга имкон беришади.
Шунинг учун режалаштирилган лойиҳалардаги тараққиёт минтақанинг нуфузли қўшнилари – Россия, Хитой ва Ҳиндистон ҳамда сўнгги 20 йил ичида Афғонистонга камида 2 триллион доллар сарфлаган АҚШ учун ҳам қизиқ бўлиши керак. Шунга қарамай, деярли бутун дунё Марказий Осиёни ўзига хос «Terra incognita» деб билади ва шу пайтгача минтақадаги сўнгги муҳим воқеаларга унчалик эътибор бермаяпти.
Масалан, февраль ойида Ўзбекистон ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комилов Афғонистон ва Жанубий Осиё мамлакатлари иштирокидаги транспорт лойиҳаларини қўллаб-қувватлаш учун Марказий Осиёнинг учта давлатига – Қозоғистон, Туркманистон ва Тожикистонга ташриф буюрди. Комилов Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев номидан саёҳат қилди, у 29 декабрь куни мамлакат парламентига йўллаган мурожаатида Жанубий Осиё мамлакатлари билан ҳамкорлик, Афғонистонда тинчликни таъминлашни ўзининг асосий минтақавий устувор вазифалари сифатида таъкидлади.
Хусусан, Афғонистоннинг Мозори Шариф ва Кобул орқали Ўзбекистоннинг Термиз шаҳридан Покистоннинг Пешовар шаҳрига Кобул йўлаги темир йўлини қуриш бўйича музокаралар олиб борилди. Ушбу темир йўл йилига 20 миллион тоннагача юк ташиши мумкин, Термиздан Мозори-Шарифгача Ўзбекистон томонидан қурилган қисм аллақачон ишлаяпти. Пешоварга, 573 километр узунликдаги қолган қисм ҲиндуКуш тоғ тизмасидан ўтиши керак, бу эрда тоғ баландлиги денгиз сатҳидан 3,5 минг метрдан ошади. Шундай қилиб, ушбу темир йўл дунёдаги энг баланд темир йўллардан бирига айланади.
Мозори Шарифдан Кобулгача бўлган темир йўл қисми (дастлабки смета қиймати – 5 миллиард доллар) асосан қарз маблағлари ҳисобига қурилади. Декабрь ойи охирида Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистон биргаликда ушбу лойиҳани қўллаб-қувватлаш учун халқаро молия институтларига мурожаат қилишди. Агар маблағ ʼолинса, қурилиш шу йилнинг сентябрь ойидаёқ бошланиши мумкин. Мозори Шариф ва Кобул ўртасидаги мавжуд магистраль йўллар туфайли ускуналар ва қурилиш материалларини этказиб бериш мумкин бўлади. Бундан ташқари, Афғонистон пойтахтига олиб борадиган ўзбек ва тожик электр узатиш линиялари бир йўналишда жойлашган бўлиб, улар келажакдаги темир йўлни электрлаштирадилар.
Пешоварда темир йўл келаётган поездларни Покистоннинг транспорт тизими билан боғлайди ва шу билан Марказий Осиё ва Eвроосиё темир йўл тармоқларини Жанубий Осиё тармоқлари билан боғлайди ва Покистоннинг Карачи, Қосим ва Гвадар портларига киришни таъминлайди. Мутахассисларнинг фикрига кўра, янги темир йўл Марказий Осиёдан юкларни ташиш вақтини 30 кундан 15 кунгача қисқартиради ва транспорт харажатларини 30-35 фоизга камайтиради.
Покистон портларини танлашнинг аниқ сабаби – альтернатива эмас – Мозори Шариф – Кобул – Пешовар йўналиши энг қисқа йўлдир. Бироқ, бундан ҳам муҳимроқ сабаб бор: Кобул коридори Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон транспорт коридори билан бир қаторда тўртта иқтисодий жиҳатдан кучли
Eвроосиё минтақаларини (Европа, Хитой, Россия ва Жанубий Осиё) Марказий Осиё орқали боғлайди.
Бугунги кунда Марказий Осиёдан жанубий денгизларга – Эроннинг Бандар Аббос порти орқали ўтадиган асосий транспорт йўли энди энг жозибали деб ҳисобланмайди. Иқтисодчилар ҳисоб-китобларига кўра, Ўзбекистон пойтахти Тошкентдан Карачига контейнер ташиш тахминан 1400-1600 долларни ташкил этади, яъни Тошкентдан Бандар Аббосгача контейнер ташиш нархининг (2600-3000 доллар) тахминан ярми. Бундан ташқари, Эронга қарши халқаро иқтисодий санкциялар ушбу мамлакатда ҳар қандай лойиҳани амалга оширишни мураккаблаштиради.
2020 йил охирида Марказий ва Жанубий Осиёни боғлайдиган яна бир мегапроeктнинг Афғонистон қисмида қурилиш бошланди. Бу ТАПИ газ қувури бўлиб, у ўтган тўртта мамлакат – Туркманистон, Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистон номи билан аталган. 1814 км узунликдаги газ қувури Туркманистондаги Галкиниш газ конидан Афғонистоннинг Ҳирот ва Қандаҳор орқали ва Покистоннинг Кветта ва Мултон шаҳарлари орқали Ҳиндистоннинг Фазилка шаҳрига боради. Унинг қуввати йилига 33 миллиард кубометр газни ташкил этади ва унинг қиймати 8-10 миллиард долларни ташкил этади.
Хавфсизлик масалалари узоқ вақтдан бери ТАПИ газ қувури лойиҳасининг ҳаётийлигини шубҳа остига қўйган бўлса-да, тугатиш энди 2023 йил декабрга режалаштирилган. 6-февраль куни Толибоннинг юқори мартабали делегацияси Туркманистонга ташриф буюриши ва ушбу лойиҳани қўллаб-қувватлашга ваъда бериши шарт. Ушбу газ қувури қурилишини узоқ вақтдан бери қўллаб-қувватлаб келаётган Қўшма Штатлар ушбу саёҳатни ташкил этишга ёрдам берган бўлиши мумкинлиги ҳақида далиллар мавжуд.
Марказий Осиё ҳар доим АҚШнинг миллий хавфсизлик бўйича собиқ маслаҳатчиси Збигнев Бжезински айтганидек, «буюк шахмат тахтаси» нинг бир қисми бўлган сиёсий жиҳатдан сезгир минтақа бўлиб келган. Шунинг учун бундай йирик лойиҳаларни амалга оширишда ҳар доим АҚШ, Россия ва Хитой каби энг йирик минтақавий ўйинчиларнинг геосиёсий мавқеини ҳисобга олиш керак. Аммо, ҳеч бўлмаганда бугунги кун учун уларнинг ҳар бири можаролар манбаи бўлган камбағал давлатлар эмас, балки Марказий Осиё ва Афғонистон давлатлари иқтисодий жиҳатдан динамик ва сиёсий жиҳатдан барқарор бўлишини таъминлашдан манфаатдор кўринади.
Ушбу янги давр лойиҳаларининг барча муҳимлиги учун Марказий Осиё ҳамкорлигини чуқурлаштириш ва ривожлантиришни давом эттириш зарур. Тарихий жиҳатдан ушбу минтақа ўзининг энг катта гуллаб-яшнашига эришди, «цивилизациялар чорраҳаси» ролини ўйнади, Eвроосиё савдосини, шунингдек иқтисодий ва маданий кучларни бошқаради ва ўзгартиради. Бундан ташқари, Марказий Осиё иқтисодий ривожланиш, савдо, технология, саноат ва интеллектуал ҳаётда ўзининг олтин даври ҳисобланган даврида, минтақа очиқ, динамик, бошқаларга ўрганишга ва ўрганишга қодир бўлган даврда дунёда етакчи бўлган.
Марказий Осиё яна муваффақиятга эриша олмаслиги учун ҳеч қандай сабаб йўқ. Очиқ регионализм орқали Марказий Осиёликлар асрлар давомида ҳамкорлик қилиш учун кўплаб сабабларни топдилар. Минтақа учун худди шундай ролга қайтиш дунё учун яхши янгилик бўлади ва унинг раҳбарлари эътиборига лойиқдир.
Uzbek