Энг янги тадқиқот натижаларига кўра, Япониялик болалар жаҳон миқёсида ҳисоб-китоб ва саводхонлик борасида кўпроқ қобилиятга эга.
Шу ўринда савол туғилади, ҳўш Япония мактаб таълимининг ягоналиги-ю, унинг ноёб тизимининг сири нимада экан?
Жаҳон мамлакатлари таълим тизимидан айнан нимаси билан фарқланиб туради?
Ва энг муҳими, ундан нимани ўрганишимиз мумкин?
21 ни 13 га кўпайтиришингиз учун қанча вақт керак бўлади?
Бир дақиқа, эҳтимол. Ва, тахминан, 123 ни 321 кўпайтиришгачи? Бир дақиқадан ортиқ вақт керак, албатта.
Хўш, япон болалари ушбу вазифаларни бажариши учун қанча вақт керак?
Японияда ҳар қандай бола, ҳатто беш ёшда ҳам буни амалга ошира олади. Улар рақамларни ёддан билишмайди. Бунинг ўрнига улар ўйин усулидан фойдаланади.
Қандай қилиб бундай бўлиши мумкин?
Бунинг сири оддий, мамлакатда ўқитиш, миқдорга эмас, балки дарсларнинг сифатига боғлиқ.
Ҳозир сизларга оддий математика дарсини мисол сифатида келтириб ўтамиз:
Синф ўқитувчиси одатий аисацу (салом) билан дарсни бошлайди ва талабалар олдинги дарсдаги масалаларни қандай ечишни билган билмаганликлари сўралади.
Ўтган дарсда тенгламаларни бир нечта фракциялар билан қандай ҳал қилиш ўрганилиши керак ва бешинчи синф ўқувчиларига бу математик муаммоларга қандай муносабатда бўлиш ўргатилади.
Математика, шунингдек, тилнинг бир тури, шунинг учун биз уни инглиз, япон ёки ижтимоий тадқиқотлар билан шуғулланаётгандек ўргана оламизми?
Японлар шуни таъкидлайдики, сиз ўзингиз ўрганган нарсаларни ўргацангиз, 90 фоизини эслаб қоласиз. Агар ўқитувчилар ўрнида туриб фақат маъруза ўқиса, ўқувчилар анча камроқ – масалан, 40 фоиз маълумотни эслаб қолади, шунинг учун муаммоларни муҳокама қилиш ва бир-бирларига ўргатиш жуда фойдали.
Бундан ташқари, жуда кам дам олиш вақти ажратилади ва уларни доимий равишда ушлаб туриб банд қилиш муҳим аҳамиятга эга.
Келинг, тилга ўтамиз.
Бутун дунёдаги болалар одатда ўртача 26-33 ҳарфни (баъзи бир Осиё тилларини ҳисобга олмаганда пиктографик ёндашувни) ўрганадилар. Япон тилида ўқиш ва ёзиш учун қанча белгилар билиш кераклигини биласизми? 26 дан ортиқ, бу аниқ.
Япониялик ота-оналар фарзандларига барча белгиларни ўрганиш ва уларни ёзма мулоқотда ишлатиш қанчалик қийин бўлиши мумкинлигини билади. Бироқ, ўқитишга юқори сифатли ёндашув туфайли, бошланғич мактабдан чиқиб кетиш вақтида, япон болалари аллақачон 1.000 канжи белгиларини билиб олади. 15 ёшида, мажбурий таълимини тугатганларида улар қўшимча 1,130ни билади.
Канжи билан бир қаторда, Японияда иккита алифбо тури ҳирагана ва катакана мавжуд. Ҳар бир тўпламда 46 та белгилар мавжуд (одатда “ка” каби). Оригинал товушларни ўзгартириш учун ишлатиладиган аниқ нуқталар билан бирлашган ҳолда, бу белгилар замонавий япон тилининг барча товушларини ифодалаш учун етарли.
Ҳирагана оддий Японча сўзларни ёзиш учун канжи билан биргаликда ишлатилади. Катакана бошқа тиллардан олинган сўзларни, бегона одамлар ва жойлар, товушлар ва ҳайвонларнинг ҳайқириқларини ёзиш учун ишлатилади.
Япония мактаб таълим тизимини айнан нима ноёб ва бетакрор қилади?
Япония давлат таълим тизими бу мамлакатда миллий ғурур бўлиб, Япониялик ўқувчиларга бутун дунёдаги ҳамкасбларини осонликча, яхшироқ бажаришга ёрдам берган ан’анавий услубдир. ПИСА тестлари буни яна бир бор тасдиқлайди.
Япония мактаб тизими қуйидагилардан иборат:
6 йиллик бошланғич мактаб,
3 ёш ўрта мактаб,
3 йиллик олий ва ўрта мактаб
Университетнинг 4 йиллиги.
Гимукёику (мажбурий таълим) муддати 9 йил: шоугаккоу (бошланғич мактаб) да 6, чугакку (ўрта мактаб) да – 9 ёш.
Уларнинг таълим тизими жуда яхши бўлгани сабабли, Японияда дунёнинг энг яхши ўқитиладиган аҳолиси (100% мажбурий синфларга ва ноқонуний саводсизликка эга) мавжуд. Ўрта мактаб (коукоу) мажбурий бўлмаса-да, ўрта мактабни рўйхатга олиш ҳали ҳам жуда баланд: шаҳарларда 96% дан ортиқ ва 100% га яқин.
Япония мактаблари қандай фаолият кўрсатмоқда?
Мактаблар кўпчилиги ҳар апрел ойидан бошлаб янги мактаб йиллари билан уч муддатли тизимда ишлайди. Бошланғич мактабнинг қуйи синфлари бундан мустасно, кундузги ўрта мактаб куни 6 соат давом этади, бу дунёдаги энг узун мактаб кунлари дея эътироф этилади.
Мактаб тугагандан кейин ҳам, болалар учун бир қанча, машқ қилиш учун масала ва бошқа уй вазифалари бор. Дам олиш кунлари ёз фаслида 6 ҳафта, қиш ва баҳор фаслида тахминан 2 ҳафта давом этади. Ушбу дам олиш кунларида кўпинча уй вазифаси бўлади.
Бошланғич таълим жараёнида кўп ҳолларда битта ўқитувчи ҳар бир синфдаги барча фанларни ўқитади. Бир тоифадаги ўқувчилар сони одатда 40 тани ташкил қилади. Бироқ, ўтмишда, аҳолининг тезкор ўсиши туфайли, бу рақам жуда юқори, йа’ни бир синфга 50 та ўқувчи тўғри келган.
Япон мактабида болалар айнан нимани ўрганади?
Улар ўқитадиган фанлар орасида япон тили, математика, ижтимоий тадқиқотлар, мусиқа, қўл меҳнати сан’атлари, жисмоний тарбия ва уй иқтисодиёти (оддий пазандалик ва тикувчилик кўникмаларини ўрганиш) киради.
Бошланғич мактабларнинг сони кўпайиб, инглиз тилини ўқитиш бошланди. Ахборот технологиялари таълимни янада такомиллаштириш учун ишлатилган ва кўпгина мактаблар интернетга кириш имконига эга.
Талабалар шодо (хаттотлик) ва ҳаику каби ан’анавий япон сан’атларини ҳам ўрганади.
Ҳаику, тахминан, 400 йил олдин Японияда ишлаб чиқилган ше’риятнинг бир шакли бўлиб, 17 шевадан иборат ше’рий шаклга эга. Ўқувчиларга чуқур ҳис-туйғуларни етказиш учун оддий сўзлар ишлатилади.
Япония мактаблари ҳақида баъзи қизиқарли маълумотлар:
Деярли барча ўрта мактаблар ўқувчиларига мактаб формасини (сеифуку) кийишни талаб қилади.
Бошланғич ва ўрта мактабларда тушлик (кюушоку) стандартлаштирилган таомномада тақдим этилади ва синфда ейилади. Шундай қилиб, ўқувчилар ва ўқитувчилар биргаликда овқатланиш вақтида яхши алоқалар ўрнатади.
Талабалар Японияда дарсларни ўтказиб юбормайди ва мактабга кечикиб келмайди.
Японияда ўқиётган талабалар мактабга тегишли бўлган кучли муҳаббат туйғусига эга, улар мактабга нисбатан ҳеч қачон ўзларини бегона одамлар каби ҳис қилмайди.
Японияда ўқувчилар аслида мактабда бахтли бўлади (уларнинг 85 фоизи).
Уларнинг ўқитувчилари камдан кам ҳолларда сабоқлар бошланишидан олдин талабалар жойлашишини кутади.
Талабалар ҳафтада ўртача 235 дақиқани мунтазам равишда математика машғулотларида ўтказади (бошқа мамлакатларда бу кўрсаткич ўртача 218 тани ташкил қилади), лекин улар тил ва фан синфларида камроқ вақт сарфлайди – ўз навбатида ҳафтада 205 ва 165 (бошқа мамлакатларда бу кўрсатгич ҳафтада ўртача 215 ва 200 дақиқани ташкил қилади).
Япониялик мактаб ўқувчиларининг кўпчилиги мактабдан кейин турли хил машғулотларга қатнайди, у ерда улар мактабдаги машғулотларга қараганда кўпроқ нарсани ўрганади, ба’зилари эса вақтни уйда ёки бошқа жойда ўтказади.
Мактабгача таълим Япония учун жуда муҳим аҳамиятга эга. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, мактабгача таълимга ўқишга кирган талабалар 15 ёшида яхшироқ ишлашга ҳаракат қилади. Шунинг учун, япониялик болаларнинг 99 фоизи мактабгача таълимнинг бир турига кириши ажабланарли эмас.
Япон мактаб тизими ҳақида кўпроқ маълумот олиш учун PISA (Халқаро талабалар танлови дастури) маълумотларини ўқинг.
Япон мактаб тизими ҳақида кўп нарса биласизми? Уларнинг ёндашувини қизиқарли деб ҳисоблайсизми ва биз улардан нимани ўрганишимиз мумкин деб ўйлайсиз?
Uzbek