Си ўзини 21-асрнинг Маоси сифатида намоён этаёттган бир пайтда, Хитой «ўзбошимчалик билан бошқарув» тизимини киритиш таҳликасида қолмоқда.
Улканлик Хитой Коммунистик партиясининг (ХКП) асосини белгиловчи хусусиятидир.
Унинг 96 миллиондан ортиқ аъзоси бор бўлиб, партиянинг қаҳрамонлар ва “шаҳидлар” расмий рўйхатида, ўзларининг афсонавий ҳаётлари ва қаҳрамонона ўлимлари билан ёдда қолган икки миллион кишининг номи санаб ўтилган.
ХКПнинг давом этиб келаётган сиёсий тузилмасида фақат бир нечта раҳнамоси партиянинг юқори бўғинларида узоқ йўлни босиб ўтди.
Партия иерархиясининг юқори поғонасига кўтарилганлар орасида фақат тўртта ном партиянинг «ядровий» етакчилари этиб тайинланган: Мао Дзедун, Дэн Сяопин, Дзян Дзямин ва энг сўнгги қўшилгани – амалдаги раис Си Цзинпин.
Баъзилар, шунингдек, фақат Мао, Дэн ва Си чинакам «буюк» лидерлар деб эътироф этишга лойиқдирлар, чунки Дзяннинг «асосий» мақоми васият қилинган бўлиб, ҳаётлик пайтида бунга эришилган эмас.
Шу ҳафта Пекиндаги Халқ мажлислари залида нафақат Си Цзинпин мисли кўрилмаган учинчи муддатга раисликка номзод қилиб кўрсатиш, балки уни 27 йил ҳукмронлик қилиб, 1976 йилда вафот этган Маодан кейинги энг кучли партия етакчиси сифатида тан олиш учун катта тадбир ўтказилиши ҳам режалаштирилган.
«Ҳамма жим», дейди Сюэчжи Го, “Хитой бош раҳнамоси сиёсати”китоби муаллифи.
«Назорат ва мувозанат тизимини ушлаб турувчи- Партия раҳбарияти орасида деярли ҳеч қандай мухолифат йўқ», деди Ал Жазирага, Қўшма Штатлардаги Гилдфорд коллежининг сиёсатшунос профессори Го.
“Ҳозир Хитойда бутун муҳит шундайки, ким Си Цзинпиннинг салбий томонларини гапирса ёки муҳокама қилса, бугун… муаммоларга дуч келади. Тушунаяпсизми, муаммо шунда”, деди у.
Гарчи номланиши ноаниқ бўлиб кўринса-да, Си Цзинпиннинг партия томонидан ўзининг “асосий” етакчиси сифатида тан олиниши, унинг ҳозирги партия аъзолари, партия фахрийлари ва қудратли ҳарбий амалдорлар билан “чуқур” муносабатларидан далолат беради, деди Го.
“Асосий етакчи тайинланганидан сўнг, партия раҳбариятидаги ҳар қандай кучлар учун унинг ҳокимиятини тийиб туриши жуда қийин бўлади”, – дея тушунтирди Го.
Мао, Дэн ва Си ўзларининг «асосий» етакчилик мақомига партия аъзоларининг тан олишлари орқали эришдилар, чунки улар партия фаолиятида ва шу билан бирга, Хитой ва хитойликларнинг тақдирида марказий ўринни эгалладилар, дея тушунтиради Го.
Си учинчи муддатга раис этиб сайланиши шубҳасиз, дея қўшимча қилди Го ва бу сафар «у анча кучлироқ, анча қудратлидир».
Хитойнинг сўнгги ўн йилликлардаги энг қудратли раҳбари учун хавф ҳам шу ерда.
Ҳеч ким Си- га эътироз билдиришга ёки уни танқид қилишга журъат эта олмайди, – дея тушунтиради Го. Партияда Си-ни қўллаб-қувватлаш учун шу қадар ички назорат ўрнатилганки, «биз ўзбошимчалик деб атайдиган нарсаларни яратиши» мумкин бўлган муҳитни тасвирлайди.
Си учинчи муддатга ўтиб, атрофига ёшроқ, садоқатли амалдорлардан иборат жамоани тўплар экан, бу сукунат янада чуқурлашади, дейди Го, чунки уларнинг ҳеч бири ўзларини лавозимларига тайинлаган одамни сўроқ қилишга журъат
Гонинг айтишича, Мао ва Си ўртасидаги таққослашлар сабоқ бўлиши керак.
“Мао “Буюк сакраш”да хато қилганди. Ҳеч ким уни ишонтира олмади. Ўшанда унга ҳеч ким қаршилик қила олмас эди”.
«Янги» Мао
Мао 1949 йилда фуқаролар урушида коммунистларни ғалабага олиб келди ва партиянинг асосий «биринчи авлод» раҳбари ҳисобланади. Маонинг ўзига хос костюм кийган улкан портрети ҳали ҳам Пекин марказидаги Тянанмен дарвозаси устида осилган.
Ёзувчи Фредерик Тейвеснинг айтишича, Мао нафақат Хитойни шунчаки “ўзгартирган”, балки Буюк бошқарувчи сифатида танилган.
Тейвеснинг таъкидлашича, » “Politics at the ‘Core’” асарида Мао узоқни кўрган, инқилобчи ва унга яқин бўлганлар учун қудратли «император» бўлганлиги, унинг сўзига «ҳар доим- ҳатто у халқ, шахс, жамият ва миллий манфаатлар” учун чуқур ҳалокатли ташаббусларни илгари сурганда ҳам бўйсунишган» дея тасвирланади.
Биограф Филипп Шортнинг сўзларига кўра, Мао «инсониятнинг деярли тўртдан бирининг сўзсиз раҳбари» бўлди ва фақат Хитой императорларининг энг кучлиларига мос келадиган ҳокимиятга эга эди.
Мао бошчилигидаги бир авлодда, Шорт Ғарб асрлар давомида эришган ўзгаришларни, Хитойнинг асрлар давомида ўзгармаган феодал жамиятидан социалистик давлатга «буюк сакраш» орқали эришганлигини, империалистик кучлар томонидан қўрқитиш ва талон-тарож қилинишига қарамай, атом бомбаларига эга бўлган буюк давлатга айланиши ва БМТ Хавфсизлик Кенгашида ўрин олишини қандай бошидан кечирганини ҳикоя қилади.
Аммо Мао ХКПни ҳокимият тепасига олиб келган бўлсада, бироқ қонли тозалашлар ва қишлоқ хўжалиги ва иқтисодий сиёсатда бузғунчиликни бошлаб берган «зарарли колосс» ҳам эди.
“Буюк сакраш” туфайли юзага келган очарчиликдан тортиб, маданий инқилобнинг шафқатсизлигигача бўлган даврда Мао сиёсати қурбонлари сони жиҳатидан “иккинчи жаҳон уруши пайтида ҳалок бўлганларнинг барчасидан бир марта кўп эди”, деб ёзади Шорт.
«Бу ҳукмронлик тарихдаги бошқа раҳбарларга қараганда, кўпроқ ўз халқининг ўлимига олиб келди», дея қўшимча қилади у.
Мао давридан кейин Хитой, баъзи партия раҳбарлари каби янги ҳаёт бошлашга ҳам тайёр эди. Улар инқилоблардан чарчаб, барқарорлик ва фаровонликни хоҳлардилар.
Дэн Сяопин ана шу прагматик авлоддан етишиб чиқди.
Маданий инқилоб даврида ва 1970-йилларнинг ўрталарида иккинчи марта тозалашлардан сўнг, Дэн ўзини маломат қлинишидан омон қолди ва унинг сиёсий реабилитацияси охир-оқибат 1978 йилда олий раҳбар ва «асосий» етакчи унвонининг вориси сифатида пайдо бўлиши билан якунланди.
Тейвес Дэн ҳақида «Прагматик», деб ёзар экан, уни Хитой ислоҳотларининг «буюк меъмори»га айлангани ва мамлакатни дунёга «бозор ва очиқликнинг умумий йўналиши» сари олиб ўтиш учун сиёсий кучдан фойдаланганлигини ёзади.
Дэндан лавозимни қабул қилиб олганидан сўнг, Дзян Дземин расман партиянинг «учинчи авлоди» нинг «асосий» раҳнамоси деб ҳисобланган, аммо бу унга партиянинг буюк лидерларидан бири сифатидаги мақомини ошириш ҳуқуқини бермайди, дейди Гилдфорд колледжи профессори Го. Худди шундай тақдир Ху Цзинтаони ҳам кутар эди, у порлоқ партиявий мартабага эришганлигига қарамай, ҳеч қачон “ўзак” етакчи ҳисобланмади.
Шунинг учун Дзяннинг буюклиги шубҳа остига қўйилган ва Ху уни кўриб чиқмагани учун айнан 2016 йилда Си партиянинг юқори етакчиси этиб тайинланган эди.
«Кучли раҳбар қидирмоқдамиз«
“Коррупция… барча даражадаги, ҳамма бюрократлар”, дейди Го, Си Цзинпин 2012 йилда партия етакчиси этиб тайинлангандаги вазиятни тасвирлар экан, партия аъзолари ўртасида агар кимдир масъулиятни ўз зиммасига олмаса “режим қулаши” мумкин, деган туйғу мавжуд бўлган.
“Бутун раҳбарият, шу жумладан, ҳозирги ва нафақадагилар ҳам кучли раҳбарни қидираётган эди. Ва худди Мао сингари, патриарх каби вазифасини бажариши ва ишлаши керак», дейди Го.
Айни шу пайтда бу ролни тўлдириш учун Си пайдо бўлди.
Си Цзинпиннинг коррупцияга қарши кампанияси бошланганидан ўн йил ўтиб ҳамон у давом этмоқда ва 1,5 миллиондан ортиқ амалдор ўз қилмишлари учун жазоланган. Текширувлар диққат марказида Си Цзинпиннинг сиёсий рақибларига ҳам қулай тарзда қаратилиб, бу эса Си ҳокимиятини янада мустаҳкамлади.
Партия ўз фаолиятида камдан-кам кўрган, «Йўлбарслар ва пашшалар»ни – коррупцияда айбдор бўлган юқори ва паст мансабдор шахсларни йўқ қилиш ҳаракати жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланди.
Иқтисодий жабҳада Си Хитойнинг глобал инфратузилмасини ривожлантириш стратегияси бўлган «Бир камар ва бир йўл» ташаббусини бошлади. Бунда Пекин 150 га яқин давлатга сармоя киритади ва Марказий Осиё билан Жанубий Осиё, Жануби-Шарқий Осиё ва ҳатто Африка билан боғловчи лойиҳаларни ўз ичига олади.
Си- нинг ютуқлари орасида унинг ўта қашшоқликка барҳам бериш кампанияси кўпинча эътибордан четда қолади. Ўзининг 10 йиллик бошқарувида 60 миллионга яқин одамни ўта қашшоқликдан олиб чиққани ҳам унинг жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланишини кучайтирди, дейди Го.
Бироқ, Хитойнинг буюклигини тиклаш истагида Си хатога йўл қўйди, дейди олимлар.
Остиндаги Техас университетининг Осиё сиёсати дастури директори Sheena Chestnut Greitens ва American Enterprise Institute илмий ходими Жан Киркпатрикнинг таъкидлашича, Си Цзинпинни Мао ва Дэн билан тенг мақомга кўтариш ўн йиллик лойиҳадир.
«ХКП нарративида, агар Мао меросида инқилобнинг ўзи бўлса ва Дэн меросида ислоҳот ва очилиш бўлса, Си меросида «миллий ёшартириш» бўлади, дейди Грейтенс “Ал Жазира”га.
Аммо Си Цзинпиннинг “миллий ёшартириш” муваффақиятини миқдорий баҳолашнинг бир қанча мезонлари бор, дейди Грейтенс ва унинг мероси нафақат унинг қилаётган ишларига, балки дунё Хитойни ёшартириш сиёсатини қандай қабул қилишига ҳам боғлиқ бўлади.
Ўзини-ўзи бошқарадиган Тайванни Хитой Халқ Республикасига (керак бўлса, куч билан) киритиш ваъдаси, миллий ёшартиришни нисбий қадриятга айлантириши мумкин бўлишга бир мисолдир.
Грейтенснинг сўзларига кўра, ўзининг учинчи муддатига киришар экан, Си иқтисодий жиҳатдан пасайиш ва Пекиннинг яқинда бошланган Глобал хавфсизлик ташаббусини амалга ошириш режаси билан боғлиқ жиддий муаммоларга дуч келмоқда. Бу эса, Хитойни мавжуд тузилмалардан ташқари, янги халқаро хавфсизлик архитектурасининг марказига қўйишни мақсад қилган эди.
Грейтенснинг қўшимча қилишича, Си Цзинпиннинг вазифаси “Глобал хавфсизлик ташаббусини Хитой хавфсизлигини кучайтирадиган тарзда амалга ошириш бўлади, аксинча, норозилик уйғотмайди”.
Халқаро алоқалар кенгашининг (CFR ) Хитойни ўрганиш бўйича катта илмий ходими Ян Жонсон ҳам, Си Цзинпин олдида турган иқтисодий ва ташқи сиёсат муаммоларини таъкидлади, у ўз фаолияти давомида “бўри жангчи” дипломатиясини етиштиришдан тортинмаган ва Хитойнинг Ғарб билан очиқ рақобати ҳақида эса гапирмаса ҳам бўлади.
Жонсоннинг айтишича, Хитойнинг Жанубий Хитой денгизидаги тажовузкор ёндашуви, энг яқин қўшниларидан узоқлаштирган, “бўри жангчи” дипломатлари эса, бир пайтлар Хитойнинг юксалишини хайрихоҳ деб билган ва унга тайёр бўлган давлатларга, бундан кейин ўзларини Пекин билан муносабатларини қайта кўриб чиқишга туртки берган.
Гонинг сўзларига кўра, Си Цзинпиннинг хитой миллатчилигини сингдириши ҳам умумий Ғарбни душман деган туйғуни келтириб чиқарди ва Хитой ва хитойликларга нисбатан худди шундай душманлик АҚШда ҳам кузатилмоқда.
«Бу муҳит нафақат Хитой Коммунистик партиясига эмас, балки Хитой халқига нисбатан душманлик учун қулайдир», деди у ва Осиёда ҳозир деярли можаро кутилаётганини қўшимча қилди.
«Бу Хитойнинг ривожланиши учун яхши эмас, Хитойнинг юксалиши учун яхши эмас», дея қўшимча қилди Го.
Дэннинг мероси
Партиянинг ҳокимиятда узоқ вақт қолиши сабабларидан бири, унинг йўналишни тубдан ўзгартириш қобилиятидир, дейди Жонсон ва Мао давридаги тартибсизликлардан сўнг, Дэннинг бозорни либераллаштириш ва ташқи савдони жорий этишини мисол қилиб келтиради.
Аммо Жонсон Си партиясида бундай мослашувчанликни кўраётган йўқ.
Хитойнинг коронавирусга қарши кураш бўйича ўзининг дастлабки муваффақиятли стратегиясидан воз кечолмаётгани бунга мисолдир. Унинг сўзларига кўра, одамларнинг ҳаёти ва иқтисодиётидаги катта танаффусларга қарамай, ва энг яхши фан пандемияга қарши кураш ҳақида нима дейишидан қатъи назар, партия шаҳарларнинг ёпилишидан манфаатдордай бўлиб туюлади.
Жонсоннинг сўзларига кўра, нолга тенг Covid билан “давом эттириш” «маълумот етишмаслиги”дан дарак бериши мумкин. «Бундай пайтда ҳеч ким Си Цзинпин билан гаплашишга журъат эта олмайди, чунки у жуда кучли.»
ХКПнинг ўз ҳукмронлигини қонунийлаштириш учун тарихдан фойдаланишини ўрганар экан, Жонсон Си Мао даврини ўз ҳукмронлиги билан боғлашга қандай ҳаракат қилганини тасвирлаб берди.
“Асосан Хитой Халқ Республикаси тарихида иккита гигант бор. Мао бор, Си бор. Ҳозир Си буни шундай ифодалайди”, дейди Жонсон.
Ўзидан ҳар қандай буюкликни ясаб олиш лойиҳасининг хавфи шундаки, танқидий фикр юритиш учун жуда кам имконият бўлади. Жонсон буни «ҳақиқий ҳаёт билан алоқани йўқотиш» мумкин деб тасвирлайди.
Мао Си учун мезон бўлса-да, Гонинг сўзларига кўра, айнан Дэн Хитойни энг мустаҳкам ва фойдали мерос қолдирган, деб тан олиниши керак экан.
“Ден Сяопин Хитойга бойиб кетиш имкониятини берди. Дэн Сяопин Хитойни кашф этди. Дэн Сяопин бугунги кунда доимий ва чуқур таъсир кўрсатадиган иқтисодий ислоҳотни бошлади «, дейди у.
“Барча етакчилар, жумладан Си Цзинпин ҳам Дэн Сяопиннинг ишини давом эттирмоқда”, — дея қўшимча қилди Го.
CFR дан Жонсон ҳам, Дэн Хитойни тубдан янги йўлга қўйган ва мамлакатга нисбатан фаровонлик келтирган, деган фикрга қўшилади.
«Энди эса мен, Си Цзинпин шундай трансформацион лидер эканлигига ишончим комил эмас», дея қўшимча қилди у.
Uzbek