Саудия Арабистони биринчи марта Эрон билан «Минтақавий кескинликни камайтириш» мавзусидаги музокаралар фактини тасдиқлади. Бир неча йил олдин тўхтаб қолган алоқаларни тиклаш икки параллел жараённинг бир қисмига ўхшайди. Форс кўрфази араб монархиялари ўртасида ярашув, шунингдек Теҳрон ва Вашингтон ўртасида «ядровий келишув» га қайтиш бўйича мулоқот бошланди. Эрон ва Саудия Арабистони ўртасидаги дипломатик алоқаларни тиклаш ҳақида гап йўқ, аммо келажакда Ар-Риёд томонидан Дамашқда элчихона очилиши мумкинлиги ҳақида хабарлар бор эди.
Эрон ва Саудия мулоқоти
Саудия Арабистони Эрон билан музокаралар муваффақиятли ўтишига умид қилмоқда, аммо хулоса қилишга ҳали эрта. Бу ҳақда жума куни Reuters агентлигига Қироллик ташқи ишлар вазирлигининг режалаштириш бўлими бошлиғи Раид Кримлей айтиб ўтди. Жаноб Кримлей музокаралар тафсилотларини айтиб беришдан бош тортди, аммо расмийлар ва минтақадаги манбалар Reuters агентлигига Яман ва «ядровий келишув» – 2015 йилги Эрон ўртасида доимий ҳаракатнинг беш аъзоси бўлган Ҳаракатларнинг Ҳаракатланувчи Ҳаракат Режаси ҳақида баҳслашди.
Раид Кримлининг баёноти Саудия Арабистонининг ушбу мавзу бўйича биринчи расмий шарҳидир. Ар-Риёд ва Теҳрон ўртасидаги мулоқот бошлангани ҳақидаги хабарлар апрел ойининг ўрталарида пайдо бўлди. Британиянинг Financial Times газетаси ўз манбаларига асосланиб, икки мамлакатнинг юқори мартабали амалдорлари беш йил олдин узилган дипломатик муносабатларни тиклаш мақсадида тўғридан-тўғри музокаралар олиб боришаётганини ёзди. Газетанинг ёзишича, музокараларнинг биринчи босқичи 9 апрел куни Бағдодда Ироқ Бош вазири Мустафо Каземий воситачилигида бўлиб ўтган.
Ироқ президенти Барҳам Солиҳ шу ҳафта Боғдодда Эрон-Саудия музокараларининг бир неча раунди бўлиб ўтганлигини айтди. Бироқ, уларнинг самарадорлиги нима эканлиги номаълум.
Эрон инқилоби ва 1979 йилда Шоҳ ағдарилганидан бери Саудия Арабистони ва Эрон ўртасидаги муносабатлар доимий инқирозга юз тутмоқда. Сўнгги йигирма йил Яқин Шарқдаги кучлар мувозанати кескин ўзгарган пайтда қийин кечди. Эрон араб мамлакатларида таъсир доирасини сезиларли даражада кенгайтирди, шиалар жамоаси чегараларидан чиқиб, араб режимларининг «қалблари ва ақллари» учун тўғридан-тўғри рақибига айланди. Дипломатик алоқаларнинг расмий равишда узилишига 2016 йил январь ойи бошида Саудия Арабистони мухолифати Нимр ан-Нимр раҳбарларидан бири бўлган шиалар воизининг қатл этилиши сабаб бўлди. Қатлга жавобан ғазабланган оломон Саудия Арабистонининг Эрондаги дипломатик ваколатхоналарини тор-мор қилди. Ҳужум қилганлар жазоланган, аммо араб давлатлари Теҳронни минтақада фуқаролараро низо қўзғатганликда айблашган.
Бироқ, бир йил ўтгач, алоқаларни ўрнатишга уринишлар ҳақида хабарлар пайдо бўлди. Эрон Президенти Ҳасан Руҳоний ўнга яқин давлат Теҳрон ва Ар-Риёд ўртасида воситачи сифатида ишлашга тайёрлигини даъво қилди. Ироқ ўша пайтда биринчилардан бўлиб ўз воситачилик миссиясини эълон қилди. Бироқ, музокаралар муваффақиятсиз якунланди. Асосий тўсиқ Ўша пайтдаги АҚШ президенти Дональд Трамп маъмуриятининг позицияси эди, у Яқин Шарқда Эронга қарши иттифоқ тузиш учун ҳамма нарсани қилди, унда Саудия Арабистони ва Исроил асосий ўйинчиларга айланди. Қиролликнинг валиаҳд шаҳзодаси Муҳаммад бин Салмон ҳамда Саудия дипломатларининг минтақадаги сиёсати «тажовузкор» характерга эга бўлган Теҳронга қарши энг қаттиқ баёнотлари шу даврга тегишли.
Бироқ, апрел ойи охирида Ал-Арабия телеканалига берган сўнгги интервьюсида шаҳзода ўз оҳангини ўзгартириб, эронликларнинг хатти-ҳаракатларини шунчаки «салбий» деб атади.
“Эрон қўшни давлат. Биздан сўраганимиз – Эрон билан яхши ва ажойиб муносабатда бўлиш. Биз Эрон билан вазият мураккаблашишини истамаймиз. Аксинча, биз унинг гуллаб-яшнашини ва ўсишини истаймиз ”, деди у.
Шунингдек, шаҳзода Эрон билан анъанавий муаммоларни, хусусан унинг ядровий ва ракета дастурларини, шунингдек Теҳроннинг минтақанинг айрим мамлакатларидаги ноқонуний қуролли гуруҳларни қўллаб-қувватлашини ҳал қилишига умид билдирди.
Риёднинг қарашлари АҚШ маъмурияти ва Эронга нисбатан позициясининг ўзгариши билан бир вақтда тузатилди. Эрон-Саудия мулоқотининг биринчи даври Венада АҚШ ва Эронни «ядровий келишув» га қайтариш бўйича музокаралар бошланганидан бир неча кун ўтгач бўлиб ўтди. Америкаликлар Теҳронга қарши санкцияларни қайта тиклаган ҳолда, 2018 йилда Президент Трамп бошчилигидаги (Harakatni Harakatlantiruvchi harakat) JCPOA таркибидан чиқдилар. Бир йил ўтгач, Эрон JCPOA бўйича мажбуриятларини камайтириш жараёнини бошлади. Энди гап ўзаро қайтиш жараёни ҳақида кетмоқда – АҚШ Эронга қарши санкцияларни бекор қилмоқда, Теҳрон 2015 йилда ядро дастури бўйича ўз мажбуриятларига қайтмоқда.
Венада ушбу мавзу бўйича музокараларнинг яна бир даври жума куни бошланди. Россия Федерациясининг Австрия пойтахтидаги халқаро ташкилотлардаги доимий вакили Михаил Улянов twitter саҳифасида айтганидек: «делегациялар барча керакли келишувларга эришилмагунча Венани тарк этмасликка қатъий қарор қилишган». Ушбу платформадан ташқари Қўшма Штатлар Эрон билан бошқа каналлар, жумладан, Бағдод орқали алоқаларни ўрнатмоқда. Америкаликлар билан учрашувларнинг бирида Саудия Арабистони вакиллари биринчи марта биринчи марта кўришди.
Сурия йўналиши бўйича
Ар-Риёд учун Американинг Яқин Шарқдаги сиёсати ёнида қолмаслик жуда муҳим, чунки 2015 йилда бўлгани каби JCPOA тузилган. Энди гап нафақат «ядровий келишув», балки қатор минтақавий муаммолар ҳақида ҳам кетмоқда. Саудия Арабистони, БАА ва бошқа нуфузли араб ўйинчиларига Теҳроннинг Яқин Шарқ минтақаси ишларига аралашуви ёқмайди. Рақобат Ироқ, Ливан ва Яманда, Сурияни ҳисобга олмаганда, айниқса ёрқин. Сўнгги йилларда Сурияни «араблар оиласи» га қайтариш, яъни Теҳрон ва Анқара таъсирини камайтириш зарурлиги тўғрисида бир неча бор гаплар бўлган. БАА Дамашқдаги элчихонасини 2018 йилда қайта тиклаган. Шу ҳафта араб оммавий ахборот воситалари Ар-Риёд яқин келажакда ҳам шундай қилишини хабар қилди. Лондонда нашр этиладиган араб тилида нашр этиладиган «Рай ал-Ём» душанба куни Саудия разведкаси бошлиғи Холид ал-Хмейданнинг Дамашққа ташриф буюргани ва у Бағдод сайтида Эрон билан музокараларда иштирок этгани ҳақида хабар берди. Нашрнинг таъкидлашича, у Сурия президенти Башар ал-Ассад ва Миллий хавфсизлик бюроси раҳбари Али Мамлук билан учрашиб, мусулмонларнинг Рамазон ҳайити (Рамазон ҳайити) байрамидан кейин дипломатик муносабатларни тиклаш масаласини муҳокама қилган. кейинги ҳафта жой. Бу Саудия Арабистони куч тузилмалари вакилининг Сурияда ушбу мамлакатда можаро бошланган 2011 йилдан бери Сурияга биринчи ташрифи. 2012 йилда Сурия Араб Лигасидан чиқарилди.
Эрон билан музокаралар ҳақидаги маълумотлардан фарқли ўлароқ, Ар-Риёдда Дамашқ билан алоқалар ҳали тасдиқланмаган.
Ўша Раид Кримли Реутерс агентлигига Саудия Арабистонининг Сурияга нисбатан позицияси ўзгаришсиз қолаётганини айтди ва у Халид ал-Хмейданнинг Дамашққа ташрифи ҳақидаги оммавий ахборот воситаларининг хабарларини «нотўғри» деб атади. Тўғри, қайси хабарларда номаълум, жаноб Кримлей аниқ айтмади. Эҳтимол, Вашингтоннинг Дамашққа нисбатан салбий муносабатини инобатга олган ҳолда, элчихона очиш ҳақида ҳақиқатан ҳам гап йўқ, лекин шу билан бирга Саудия-Сурия алоқалари Эрон ва Риёз ўртасидаги мулоқотнинг бир қисми бўлиши мумкин.
«Агар Ар-Риёд Дамашқ билан алоқаларни тикласа, бу қиролликнинг Эронга нисбатан оҳанг ўзгариши натижаларидан бири бўлади. Бундай муросалар охир-оқибат минтақавий вазиятни кескинлаштиришга олиб келиши мумкин ”, деб ёзади Араб ҳафталиги.
“Саудия Арабистонининг Асад билан ярашиши ҳали мушук ва сичқонча ўйинидан ташқарига чиқмади: минтақада Дамашқ билан алоқалар АҚШ билан алоқаларда савдолашув омили сифатида кўрилмоқда ва шундан кейингина улар Суриянинг қайтиши ҳақида ўйлашади. Араб давлатлари лигасига Эроннинг ушбу мамлакатда бўлишига таъсир қилади. Бу маънода хаёллар кам », – деди Антон Мардасов,« Яқин Шарқ институти Суриядаги институти »дастури эксперти (норезидент мақомида). Шунингдек, у Вашингтоннинг Яқин Шарқдаги фаолиятининг янги босқичини ҳисобга олган ҳолда Ар-Риёд учун ўзини ҳимоя қилиш муҳим аҳамиятга эга эканлигини ва Саудия Арабистонининг дипломатик фаолияти айнан шу билан боғлиқлигини таъкидлади. «Бироқ, ҳеч кимда бирон бир сабабга кўра ўзига хос эйфория мавжуд эмас: Саудия-Сурия мулоқотининг ривожланишининг ноаниқ истиқболлари ҳақида гапирмаса ҳам, ядровий келишувга қайтиш жараёнини бузиш хавфи мавжуд», – дея қўшимча қилди у.
Доҳа Ар-Риёд ва Теҳрон ўртасидаги минтақадаги биринчи алоқалардан бирини мамнуният билан кутиб олди.
Қатар ташқи ишлар вазири шайх Муҳаммад бин Абдерраҳман Ал-Тани пайшанба куни Форс кўрфази ва Эроннинг араб мамлакатлари муаммоларни ҳал қилиш ва минтақадаги тарангликни юмшатиш формати тўғрисида келишиб олишлари кераклигини айтди.
Эслатиб ўтамиз, йил бошида Қатарнинг ўзи Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирликлари, Баҳрайн ва Миср билан дипломатик муносабатлардаги уч ярим йиллик танаффус ва иқтисодий блокададан сўнг тинчлик ўрнатди. Форс кўрфазидаги барча араб монархияларининг Қатари Эрон билан энг яқин алоқаларни олиб боради, аммо бу Доҳанинг Сурияга нисбатан мутлақо тескари позицияни эгаллашига тўсқинлик қилмайди. Бу эрда Қатар Туркияга яқин, Ар-Риёд эса Анқара билан муаммоларга дуч келади. Бироқ, улар вазиятни тўғрилашни режалаштирмоқдалар. Кейинги ҳафта Туркия ташқи ишлар вазири Мевлут Чавушўғлининг Ар-Риёдга бир неча йил ичида биринчи ташрифи кутилмоқда. Қатар вазири ўз баёнотида ушбу ҳаракатни мамнуният билан қабул қилди.
«Минтақадаги барча ўйинчилар биргаликда ҳаракат қилишлари ва барча кескинликларни камайтириш учун мулоқотга киришишлари керак», деди у Реутерс агентлигига.
2021йил7-май.Муаллиф:Марианна Беленкая
Maнбa:
Uzbek