Россия ҳам, Хитой ҳам Ғарбдан фойдаланмоқда. Аммо қанчалик бошқача! Россия учун либерал демократиялар архаик ресурсларга асосланган иқтисодиётни қайта ишлаб чиқариш учун манба ҳисобланади. Модернизация қилиш учун Хитой Ғарбдан фойдаланади.
Хитой Ғарбга қарши курашмоқда. Нима учун бу бизга қизиқ?
Ким биринчи бўлиб милтиллайди – бу Ғарб билан одатдаги рус ўйини. Бугунги кунда Хитой ва Ғарб бу ўйинни ўйнамоқда. New York Timesнинг таъкидлашича, дунё АҚШ ва Хитой бошчилигидаги икки душман лагерига бўлинмоқда.
Дарҳақиқат, янги глобал тартиб контурлари яқинлашмоқда. New York Times нима ҳақида ёзиши шарт эмас. Бир нарса аниқ: унда Россиянинг роли бошқалар томонидан ёзилади. Америка, ҳатто Трамп даврида ҳам, Хитойни тўхтатиш вазифасини қўйди. Европа ҳозиргача уларнинг қарама-қаршилигида қатнашишдан қочишга уринди. Европаликлар мукаммал мувозанатни топдилар: америкаликлар уларга «хавфсизлик соябони», хитойликлар эса иқтисодий фойда келтиради.
Вашингтон босими остида Европа Иттифоқи қадриятларга содиқлигини намойиш қилиши ва АҚШ, Канада ва Буюк Британия билан биргаликда Хитойга қарши санкцияларни жорий қилиши керак эди. Уйғурларга қарши репрессия учун Пекинга танбеҳ бериш, Гонконгдаги демократияни бостириш ва Тайванга таҳдид қилиш каби. Ҳамма нарса унутилган бўлар эди. Аммо Пекин муштини кўрсатиш вақти келди деб қарор қилди. Хитойликлар Европага санкциялар, Ғарб компанияларини бойкот қилиш ва Тайваннинг ҳаво ҳудудига Хитой самолётларининг армадасини босиб олиш билан жавоб қайтаришди.
Россия безовталанувчи сифатида орқа фонда йўқолади. Дунё Ғарб ва Хитой ўртасидаги қарама-қаршилик билан шуғулланмоқда. Уларнинг эгилувчан мушаклари қандай очилиши нафақат Америка раҳбариятининг тикланиши ва Ғарбнинг бирлашиш қобилиятини, балки ким либерал демократиянинг глобал рақибига айланишини ҳам белгилаб беради. Албатта, Россия Ғарбни деразаларни синдириш таҳдидлари билан муваффақиятли равишда йиғмоқда. Россия таҳдиди НАТОнинг сақланишини оқлайди ва АҚШ-Европа шериклигини мустаҳкамлайди. Хулоса қилиб айтганда, Россия Ғарбни одатланиб қолган даврга интилмоқда.
Хитой Ғарб учун бошқа турдаги рақиб ҳисобланади. РАНД ҳисоботида айтилганидек, Россия «четлатилган, аммо рақиб эмас, Хитой эса рақиб, аммо четлатилган эмас». Ғарб ҳамжамиятида шундай фикр юритиш одат тусига кирган: Россия Ғарб тартибини бузишдан манфаатдор, у ҳукмронлик қила олмайди. Хитой ушбу буюртмани бошқаришга умид қилиб, уни қайта шакллантиришга интилмоқда. Россия Ғарб бунга жавобан уни қамоққа олиш йўли билан жавоб берадиган муаммоларни келтириб чиқармоқда. Хитойни ғарбий кемаларга сингиб кетганлиги сабабли, уни ушлаб туриш мумкин эмас.
Хитойликлар худди шу нуқтаи назардан ўйлашади. Масалан, «Foregn Affairs» газетаси Россия ва Хитой ўртасидаги фарқни тушунтирган хитойлик дипломатнинг сўзларини келтиради: «Россия дунё тартибини йўқ қилишга уринмоқда … Аммо Хитой бундан фойда кўради ва уни йўқ қилмасдан ўзгартиришга ҳаракат қилади». Хитойнинг ҳозирги тажовузкорлиги чалкаш. Хитой Ғарбга қарши қутб ролини талаб қилишга тайёрми? Аммо Пекин дунёга нима таклиф қилиши керак? Хитой «қаноти» остида ишлашга тайёр бўлган давлатлар қаерда? Аммо энг муҳими, Пекиннинг Ғарбга антагонист ролига ўтиши унинг ғарбий ҳаётий манбасини ёпади.
Пекин вазиятни баҳолашда хатога йўл қўйиб, АҚШ тугади ва европаликлар Хитой иқтисодий игнасига берилиб кетган деган қарорга келади. Шунинг учун Ғарб ўз шартларини белгилаши ва уни ахлоқийликни тарк этишга мажбур қилиши мумкин. Ғарб Хитой тўрига тушиб қолганга ўхшаб кўриниши мумкин. Немис автомобилсозлари (ВВ, Даимлер ва БМВ) учун Хитой асосий савдо бозори ҳисобланади. Хитой Американинг 1,1 триллион долларлик облигациясига эга бўлган Американинг энг йирик қарз берувчиси, дунёнинг 49 та иқтисодиёти учун асосий импорт манбаи ҳисобланади.
Ўзига ҳаддан ташқари ишонч, хитойликларни пастга туширди. Пекин бугун Москва ундан олдин қилган ишларни қилмоқда – ўзининг жанговарлиги билан Европа ва АҚШни бирлаштирмоқда. Аммо кеча фақат иқтисодий манфаатлар асосида ўйнаб, Хитой Ғарбнинг бирлигини бузди.
Эртами-кечми эҳтирослар сусаяди шекилли. Ғарб дунёсининг қулаши ёки уни «уруш араваси» га айлантириш нега Хитойга керак, агар уни ўз эҳтиёжларига мослаштириш имконияти бўлса?
Аммо қарама-қаршилик изсиз ўтмайди. Ғарб Хитойни неврологик соҳаларидан сиқиб чиқариш йўлини излай бошлади. Шундай қилиб, немис бизнеси Европа Иттифоқини «Хитой давлат капитализмининг кенгайишига қарши туришга» ундади. Германия ҳукумати Хитойга стратегик технологияларни сотиш қоидаларини кучайтирмоқда. Европа Хитойнинг 5Г уяли алоқа тармоқларини ривожлантиришдаги иштирокидан воз кечишга тайёр. Байден ва Буюк Британия бош вазири Жонсон глобал таъсир учун Хитойнинг «Belt and Road» стратегиясига қандай путур етказиш ҳақида ўйламоқда.
Ғарб ҳамжамияти либерал демократик давлатлар учун тузоқни муҳокама қилишни бошлади: Хитой билан ҳамкорлик бугун Ғарб учун дивидендлар тўлайди, аммо эртага муаммоларга таҳдид солмоқда. Ахир, Хитой «дунё хитойлик донолигини таклиф қилиш» истагини қандай амалга ошириши аниқ эмас. Агар Пекин Тибет ва Уйғурларга қандай йўл таклиф қилса?
Албатта, Россия ҳам, Хитой ҳам Ғарбдан фойдаланмоқда. Аммо қанчалик бошқача! Россия учун либерал демократиялар архаик ресурсларга асосланган иқтисодиётни қайта ишлаб чиқариш учун манба ҳисобланади. Хитой модернизация қилиш учун Ғарбдан фойдаланмоқда. Сиз фарқни ҳис қиляпсизми?
Хитой ўзининг тарихий ғазаби ва хўрлик хотирасини Ғарб цивилизациясидан технологик тараққиётда устунлик қилиш истагига ўзгартирмоқда. Россия ўз норозилигини муваффақиятли рақибга путур етказишга уринишларда билдирмоқда.
Хитойлар Россияни ўзларининг юксалиши учун ишлатишнинг ақлли усулини топдилар деган фикрдан қочиш қийин. Хитойни яхши биладиган Ғарб дипломати айтганидек, «Россия Хитой учун ёлланма аскарга айланди». Шундай қилиб, БМТ Хавфсизлик Кенгашида Россия Пекинга ёқмайдиган қарорларга қарши овоз беради, Пекин эса фақат бетараф қолади. Бу Хитойга музокаралар олиб борувчи сифатида кўринишга имкон беради, Россия эса у учун қора ишларни қилмоқда.
«Биз Пекин билан биргаликда «ҳамфикрларни БМТ Низоми тамойилларини ҳимоя қилишга сафарбар этамиз», деб хурсанд бўлади Лавров. Эҳтимол, у уларни ўзи сафарбар қилади. Ва Хитой томоша қилиб, орқада туради. Хитой ва Ғарб ўртасидаги ҳозирги қарама-қаршилик бу муросага эришиш учун платформа топишга уринишдир. Ушбу жараёнда Россия Пекинга янада жозибали кўринишга ёрдам бериши мумкин.
Бир сўз билан айтганда, Россия ўз вазифаларини бошқа ўйинчилар томонидан ҳал қилинишига кўмаклашиш учун ўз суверен ролини беҳуда сарфлаётгани маълум бўлди. Россия Ғарб дунёсининг АҚШ атрофида бирлигини рағбатлантирмоқда. Ғарб ҳарбий-саноат мажмуасига янгиланиш учун сабаб бермоқда. Либерал демократик давлатларни ифлос пулларни тозалашга мажбур қилмоқда. Россия, ниҳоят, Хитойни ўқ билан таъминлаб, ўзининг шимолий хавфсизлик қаноти сифатида хизмат қилиб, супер кучга айланишига ёрдам бермоқда. Аммо Россия энди жаҳон саҳнаси конфигурациясини аниқлай олмайди.
«Хитой Ғарбга қарши» ўйинида Россия майдонга тушиши қийин бўлган захира ўйинчиси бўлиб чиқади. Бу икки кишилик танго. Биринчи ўринга чиқишга одатланган давлат, четда турганидан хафа бўлади. Аммо бу Россиянинг ички муаммоларини акс эттириш учун имконият бўлиши мумкин. Бу давлатчиликни давлатни унинг ҳарбий қудрати билан дунёга бўйсундириш уринишларида эмас, балки мамлакатнинг гуллаб-яшнашида кўрадиган руслар хоҳлайди.
Афсуски, Ғарб дунёсини қўрқитиш Кремл учун фойдалироқ. Россиянинг ҳукмрон табақаси Америкага қарши ғазабдан бўғилмоқда, аммо хитойлик питбуллнинг роли ҳақида ташвишланмайди.
Uzbek