Эрон ва Америка Қўшма Штатлари ўртасида бир неча ҳафтадан бери давом этаётган кескинликлардан сўнг, миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчи Жон Болтоннинг Абу Даби шаҳрига ташрифи, Трампнинг бир йил олдин бошланган Эроннинг ядровий шартномасидан осонлик билан чиқиб кетмаслигини аниқ кўрсатди.
Чоршанба куни Болтоннинг таъкидлашича, Форс кўрфази яқинида бир неча нефть танкерларига ҳужумлар ортида Эрон тургани «деярли аниқ» эканлиги хақида айтган. Эрон бу даъволарни рад қилган бўлса-да, бу ҳодисалар минтақада АҚШ ва Эрон кучлари ўртасида тўғридан-тўғри қарама-қаршиликларни юзага келтирди.
Президент Трамп дастлаб Болтоннинг ҳужумкор риторикаси ва бошқа маслаҳатчилар фикрига рози бўлди. Бироқ, ўша пайтдан бери у кўпроқ келишувга эришишга ҳаракат қилмоқда. «Биз режимни ўзгартириш йўлларини қидирмаяпмиз. Буни аниқ тушунтирмоқчиман,» деди Япония Бош вазири Шинзо Абе билан бўлиб ўтган учрашувдаги матбуот анжуманида Трамп.
Бироқ, сўнгги кунларда Трамп Эронга қарши гапиришдан воз кечганда, Қўшма Штатлар яна бир жабҳада Эронга босим ўтказмоқда: бу Европа.
Давлат котиби Майк Помпеонинг яқинда Европа бўйлаб Швейцария, Нидерландия, Германия ва Буюк Британияга ташриф буюриши кутилмоқда. Эрон билан боғлиқ мунозаралар, АҚШ ва Европани янада таранглаштирадиган сифатида кун тартибида бўлиши мумкин. Британия, Франция ва Германия Эроннинг ядровий бомба ишлаб чиқарилишига йўл қўймаслик учун музокаралар олиб борилаётгани сабабли ўтган йили АҚШ босимига қарши туришга ҳаракат қилган. Ва бу қарордаги кескинлик қайтиб келмоқда.
Май ойининг бошида Помпеонинг Берлинга сафари бекор қилинди ва у Эрон билан кескинликларни ошириш учун Ироққа кутилмаганда ташриф буюрди. Ушбу қадам Берлин ва бошқа Европа пойтахтларида ҳақорат сифатида баҳоланди. Бир неча кундан сўнг Помпео Европанинг Брюсселдаги ташқи ишлар вазирлари билан учрашиб, Европани ўз позициясидан воз кечишга мажбур қилди. Лекин оҳирги ташриф аниқ натижаларга олиб келмади.
Европа Иттифоқи дипломатлари бир неча марта Қўшма Штатларнинг зиддиятларга қисман жавобгар эканини ва минтақадаги ҳарбий можарони бартараф этиш учун эҳтиёт чораларини қўллашни талаб қилдилар.
Оқ Уй Европани Эронга 2015-йилги ядровий битимга риоя қилиб, бошқа шартнома тузишга рухсат бермасликда айблаган бўлса-да, Эрон Европани шартномани сақлаб қолиш учун етарлича ҳаракат қилмаслигини таъкидлайди. Ушбу ой Эрон президенти Ҳасан Руҳоний янги киритилган АҚШ санкцияларидан воз кечиши учун 60 кунлик муддатни белгилаб қўйди. Талаб қондирилмаса, Эрон уранни бойитишни қайта бошлаш билан таҳдид қилди. Санкцияларни Трамп адмистрацияси қоллаётганига қарамасдан, Эроннинг шартлари асосан АҚШ санкцияларини четлаб ўтиш йўлларини кўриб чиқаётган европаликларга қаратилган эди.
Европанинг ушбу ҳаракати Эрон билан савдо каналини яратишга эътибор қаратади. Бу эса, эҳтимол, Европа компанияларнинг АҚШ санкцияларига қарамасдан, Эрон билан савдо қилишига имкон бериши мумкин эди. Париж Савдо Биржаларини Қўллаб-қувватлаш Дастури (INTEX) расмий равишда Буюк Британия, Франция ва Германия томонидан 3 ой олдин рўйхатга олинган. Бу дастур ҳақиқий пул айирбошлашга бўлган эҳтиёждан қочади. Европа Эроннинг ядровий битим бўйича ўз зиммасига олган мажбуриятларини бажаришини давом эттиради, деб умид қилади.
Гап шундаки, АҚШнинг учта йирик иттифоқчилари Трамп бошқармасининг қўлларини боғлаши мумкин, чунки INTEX компаниясига қарши ҳар қандай қадам ёки у орқали савдо қилаётган компаниялар Вашингтонни Берлин, Лондон ва Парижга кўчиради. Бошқа давлатлар ҳам бу ҳаракатларга қўшилишлари мумкин: Испания матбуотидаги хабарларга кўра, мамлакат ташаббус учун ўз позициясини ўйлайди.
Дастур тажрибаси диққат билан кузатилмоқда. Буни кенгайиши, кўпинча халқаро операцияларда ишлатиладиган АҚШ долларининг глобал ҳукмронлигига қарши чиқиши мумкин. Европа Иттифоқи узоқ вақт давомида Эрон нефтига таянган, шунингдек, бир пайтнинг ўзида АҚШнинг иттифоқчиси бўлган Ҳиндистон каби ўхшаш тизимдан фойдаланишни бошлади.
Агар INTEX ёки бошқа муқобиллар муваффақиятли чиқса, АҚШ валютасини айланиб ўтадиган халқаро савдо тизимлари АҚШ маъмуриятларининг ташқи сиёсат воситаси сифатида санкциялардан фойдаланиш имкониятини чеклаб қўйиши мумкин. Бу Трампнинг Эрон келишувидан воз кечиш ҳақидаги қарорининг глобал узоқ муддатли оқибатларидан келиб чиқадиган катта саволларни, сўнгги кунларда ғазабланган АҚШнинг INTEX га нисбатан бўлган жавоблари билан тушунилади.
Германия, Буюк Британия ва Франция ўзларининг қизил чизиғини бузмасдан INTEX ни ишга туширишда, Америка Қўшма Штатлари уларни савдо каналлари мавжуд қонуний молиялаштириш стандартларига жавоб бериши кераклиги ҳақида огоҳлантирмоқда.
АҚШ Давлат котибининг терроризм ва молиявий разведка бўйича ўринбосари Сеагал Манделкер бу ойда «қандай қилиб масофадан туриб алоқа қилиш мумкин», деб ҳайрон бўлди. Ўшандан буён Манделкер Европа-Эрон савдо каналига қарши АҚШнинг даъво қилиши билан таҳдид қилди. АҚШ вакилларининг таъкидлашича, INTEX муқаррар равишда АҚШ санкциялари остида Исломий инқилоб қўриқлаш кучлари ва Эрон тузилмалари билан боғланади.
«АҚШ санкцияларига зид хатти-ҳаракатларда иштирок этиш жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин, жумладан, АҚШ молия тизимига кира олмайди», деб ёзади Манделкер INTEX га мактубида, бу ҳақида Bloomberg News хабар бермоқда.
Ушбу ўсиш ҳақиқий эҳтимолни оширади. Ўтган йили Трампнинг Эрон билан келишувидан воз кечиши фақат Эронга қарши АҚШ санкцияларига эмас, балки Европада АҚШ иттифоқчилари томонидан савдо ташкилоти тузилишига ҳам олиб келиши мумкин эди.
Uzbek