Сўнгги кунларда Трамп администрациясининг Эронга нисбатан сиёсий мақсадлари ва ҳарбий таҳдидлари ёки кучларнинг уларга эришишда рол ўйнаши кераклиги тобора ошкор бўлмоқда. Бу хақда foreignpolicy.com сайтида эълон қилинган таҳлилда маълум қилинмоқда.
Миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчи ва давлат котиби жангга тайёргарлик кўришмоқда ва Теҳронни ҳарбий ҳаракатлар учун баҳона сифатида хизмат қиладиган ҳаракатга мажбурлашмоқда.
Аммо президент, Эрон билан янада қулайроқ бўлган ядровий битим тузиш ёки минтақавий хатти-ҳаракатларни ва Эроннинг зиммасига тушадиган баллистик ракета дастурини амалга ошириш учун музокара столига қайтишни исташини айтмоқда.
Мудофаа вазири ва Бош штаб раиси Қўшма Штатлар Эрон билан жанг қилиш мақсадида эканидан ташвишга тушмоқдалар ва АҚШ Форс кўрфазидаги қўшимча ҳарбий ҳаракатларини оқлашга ҳақли эканига шубҳа билан қарашади.
Кўп ташқи сиёсат масалалари бўлгани каби, бу ерда қандай сиёсат борлигини ва бу учун ким масъул эканини аниқ билиш қийин. Албатта, сўнгги ҳафтадаги барча таҳдидлар ва зўравон ҳаракатлар Эрон провокацияларини чеклаш ёки мамлакатни АҚШ талабларига бўйсундиришга мажбур қилиш учун бўлиши мумкин.
Админстрация аслида нима исташидан қатъий назар, уруш тарафдорлари ва урушни ёқловчилар Америка Қўшма Штатлари ва Эрон ўртасида тасодифий ёки беҳосдан бошланадиган можароларни олдини олиш заруратини келишиб олиши керак. Бироқ, админстрациядагилар ўзаро хатти-ҳаракатларни нотўғри тушуниш натижасида икки мамлакатнинг можаролар хавфини камайтиришдан кўра кўпроқ оширади. Ва бу жуда хавфлидир, чунки Эрон ва АҚШнинг тўғридан-тўғри ва мунтазам алоқаси ёки инқирозини бартараф этиш ёки ҳодисадан кейин назоратни кучайтирадиган механизмлар йўқ.
Эрон билан уруш учун Трампда ҳоҳиш йўқдек туюляпти ва у миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчи Жон Болтон ва Давлат котиби Майк Помпеонинг Эрон билан ҳарбий можарони режалаштиришда, ундан олдинда эканидан норози эканлигини билдирди. Ҳаммага маълумки, президент шамолдек ўзгарувчан.
У Қўшма Штатлар ва Эронни уруш ёқасига яқинлаштирган ўзининг шафқатсиз маслаҳатчиларининг барча қадамларини қўллаб-қувватлади ва у ўзларини муқобил қарашлар ва вариантларга таъсир қилмайдиган идоралараро қарорларни қабул қилиш жараёнини бошқарди. Айни пайтда эса, Саудлар уни Эронга ҳужумни бошлашга ундашмоқда.
Шундай қилиб, Трампни АҚШнинг Эронга қарши чекланган ҳарбий амалиётларни амалга ошириши мумкин бўлган ўзининг мақсадларига кам ёки умуман харажат қилмаслик ёки мамлакатни хавф остида қолишига имкон бериши шубҳа остига қўйган ва тушунмайдиган бюрократик кўча жангчиси Болтон деб тасаввур қилиш осон.
Ҳатто админстрация урушни истамаса ҳам, бундай юқори интенсивлик билан, Эрон тушунмовчилиги, Америка мотивларига қарши чалкашлиги ва америкалик ҳарбийлар Эрон кучлари яқин масофада жойлашганлиги Америка ва минтақа учун фожиали оқибатларга олиб келиши мумкин.
Агар админстрация Эрон билан урушни режалаштирмоқчи бўлса, у танлаган вақт, жой ва уруш майдонини (дипломатик, сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан) ўзининг фойдасига шакллантиргандан кейингина амалга ошириши керак.
Аслида, Қўшма Штатлар зиддиятларга кириши яхши нарса эмас. Ҳатто агар Эрон билан урушни хоҳламаса ҳам ёки аксинча ҳарбий босимни давом эттирмоқчи бўлса ҳам, Эрон билан бевосита зиддиятларни камайтириш йўлларини топишга ҳаракат қилиши керак.
Бунинг бир қанча усуллари мавжуд. Суриядаги Қўшма Штатлар қўшма қоидаларни қисқартириши мумкин.Қўшма қоидага кўра, АҚШ кучлари Эрон кучларига ёки уларнинг вакилларига ўт очишга рухсат этилади.
Ушбу ўзгаришлар, Эрон қўмондонлик ва назорат қилиш ёки жосуслик операциялари муаммоларидан келиб чиқадиган беқарор тўқнашувларнинг олдини олишга ёрдам бериши мумкин. Бундан ташқари, икки мамлакат низоларни бартараф этиш учун ҳарбий амалиётларини яхшилаши мумкин.
Мисол учун, Суриянинг жануби-ғарбий қисмида АҚШ ва Эрон ўртасидаги кучлар ўртасидаги мавжуд буфер зонаси кенгайтирилиши мумкин, бироқ бундай ҳаракат Россия ва Башар Ассад ҳукуматининг розилигини талаб қилади. Трамп маъмурияти ҳам Теҳронни Суриядаги АҚШ кучлари билан алоқа қилишдан тийилишга уринишни давом эттириш учун Москвага босим ўтказиши керак ва у Россияни уриш содир бўлишидан қочиши учун Қўшма Штатларнинг янги рус-эрон механизмига қизиқишини ўрганиши керак.
Ниҳоят, АҚШ ва Эрон қўмондонлари маҳаллий ҳодиса назоратдан чиқиши мумкин бўлган ҳолларда асл ниятларини етказиш учун реал вақтда алоқа каналларни ўрнатиши мумкин.
Америка Қўшма Штатлари Ироқда Ироқ хавфсизлик кучлари, Эрон қуролли кучлари ва Шиа жангарилари билан Эронга боғланган коммуникация ва инқирозни бошқариш тартибларини ўрнатишга ҳаракат қилиши кўпроқ мантиқий бўларди. Қўшма Штатлар низо чиқиб кетиш хавфи туғдирадиган ҳар қандай ҳодисани ўз ичига олиши ва камайтириши мумкин бўлган уч томонлама АҚШ-Ироқ-Эрон келишмовчиликларини ҳал қилиш комиссиясини тузишни ўрганиб чиқиши мақсадга мувофиқдир.
Араб ярим оролида ва унинг атрофида бир нечта потенциал зиддиятли қайноқ нуқталар мавжуд.
Биринчиси, АҚШ денгиз кучлари ёки қирғоқларни муҳофаза қилувчи кемалар мавжудлиги. Уларнинг мақсади Исломий инқилоб қўриқлаш корпусини таъқиб этиш.
Иккинчиси, Эрон савдо кемасига Яманга контрабандани олиб киришда гумон қилингандан сўнг, Эрон сувларига АҚШ ҳарбий кемаси бостириб киришга уриниши натижасида, АҚШ ҳарбий кемасини Эрон экипажини қўлга олиши ва ҳибсга олиш оқибатида вужудга келган (воқеа 2016 йилда бўлган).
Учинчиси, Яман Ҳусийлари Эрон етказиб берган ракеталар ва самолётларидан фойдаланиб Саудия Арабистонига ҳужум уйиштиргани. Агар Саудия Арабистони ёки йирик шаҳарларига ҳужум қилинса, Саудияликлар Яманда ҳужумларни кучайтириши ва Эронга бевосита зарба бериши мумкин.
Қўшма Штатлар ва Эронда кемалар хавфсизлигини таъминлаш учун радио алоқадан одатий фойдаланишдан ташқари, АҚШ ва Эрон ўртасидаги тўқнашувларнинг олдини олиш учун бошқа расмий ёки норасмий механизмлар мавжуд эмас. Бундай келишувлар эронликлар ҳамкорлик қилишга тайёр бўлса, нисбатан тезроқ белгиланиши мумкин.
Яманда Саудия ва Ҳусийлар ўртасидаги тангликнинг олдини олиш учун эса Қўшма Штатлар ўзининг Европадаги ҳамкорлари билан биргаликда Саудия Арабистони ва Эронни алоқа каналини яратиш ёки энг камида сиёсий инқироз ҳақида мулоқот қилиш учун музокаралар столига ўтказиш мумкин.
Худди шунингдек, Қўшма Штатлар ва Теҳронга таъсир кўрсатадиган мамлакатлар денгизда ишончни мустаҳкамлаш тадбирларини жорий этиш учун янги ҳаракатлар қилишлари мумкин.
2014 йилда 20 дан ортиқ давлат кемалари ва самолётлари ўртасида тўқнашувларнинг олдини олиш учун Ғарбий Тинч океани минтақасида тартиб-қоидалар бўйича келишувга эришилди. Форс кўрфазида ҳам шунга ўхшаш чораларни амалга оширишга ҳаракат, биринчи навбатда, Исломий инқилоб қўриқлаш корпуси қаршилиги туфайли амалга ошмади. Қўшма Штатлар ўзининг европалик иттифоқчилари ва Россиядан Эронга ушбу норозиликларини қайта кўриб чиқишларини сўраши мумкин.
Эҳтимол, АҚШ ва Эрон ўртасидаги низоли можаролари икки давлат иттифоқчилари ва вакилларининг ҳаракатлари билан ҳал қилинар.
Ушбу кучларни ишлатиш осон бўлмайди; уларда ўзларининг режалари бор ва улар ўз мижозларининг тўлиқ назорати остида эмаслар. Трамп админстрацияси АҚШ – Эрон тўғридан-тўғри ҳарбий ҳаракатларига тўсқинлик қиладиган масъулиятсиз ҳаракатларга тоқат қилмайди.
Эронликлар ўзларининг ишончли вакиллари билан бир хил иш қилишлари керак эди. (Ироқ ҳукумати АҚШга Эронга ҳужум қилиш учун баҳона берадиган ҳаракатлардан қочиш учун Ироқдаги шиа жангариларини огоҳлантириши керак.)
Эрон ҳукумати Қўшма Штатлар билан урушдан қочишдан манфаатдор деб тахмин қилинади. Бироқ, Теҳрон ушбу чоралардан бирига рози бўладими ёки Қўшма Штатлар билан музокара олиб бормаяптими буни фақат тахмин қилиш мумкин.
Яқинда Эрон Ташқи ишлар вазири, зўравонликларни бартараф этиш учун Трамп админстрацияси билан музокаралар ўтказишнинг «эҳтимоллиги йўқ», деб таъкидлади, лекин у афтидан икки мамлакат ўртасида муаммони ҳал қилиш учун дипломатик музокараларни назарда тутди. Нима бўлганда ҳам, маъмурият, жиддий куч сарфламагунча ёки сиёсий камчиликлар бўлмагунча ҳеч нима қилмайди.
Айни пайтда, воқеа содир бўлганлиги АҚШ ва Эрон ўртасида анча катта ҳарбий қарама-қаршилик келтириб чиқариши хавфи юқори. Танг аҳволини бошқариш ва можарони олдини олиш чораларини операцион даражада амалга ошириш ва Эрон билан музокара қилиш хавфни камайтириади ва зиддиятларни енгиллаштиради.
Агар Трампнинг урушга қарши бўлган ҳис-туйғулари ҳар доим ҳам хавфсиз деб ҳисобланмаса-да, у ўз қўл остидаги кишиларга ҳозирги баҳсларни олдини олиш мақсадида музокараларни бошлашда раҳбарлик қилиши керак.
Uzbek