Ҳаётнинг бир оддий қоидаси бор, уни кўп одамлар кўпинча унутишади: «биз яхшиликга ишонган ҳолда, ёмонликга тайёрланамиз». Яъни, ҳар қандай прогнозда доим, ҳамма нарса нотўғри кетадиган вариантни аниқ кўриб чиқиш керак.
Биз одамларнинг меҳрибон ва ҳалол эканлигидан эмас, балки улар тўлиқ пуч эканликларидан келиб чиқишимиз керак. Aгар сиз ҳақ бўлсангиз, тайёр бўласиз, агар нотўғри бўлсангиз, ёқимли ажабланасиз. Гўзаллик учун мен бундай дунёқарашни «рационал пессимизм» деб аташни таклиф қиламан.
Масалан, демократия тарафдорлари буни қандай таърифлайдилар?
Ҳокимиятни тақсимлаш, одил судлов, фуқаролик жамияти, ҳокимиятнинг айланиши ва ҳ.к. яъни, хабарни қабул қилувчига ҳамма нарса «мўлжалланганидек» ишлайдиган воқеалар версияси тақдим этилади.
Aммо, агар демократик давлатда ҳокимиятга бутунлай каззоб «мразь» келса, нима бўлади? Шубҳасиз, доимий равишда алмаштириладиган раҳбарлар «ол ва йўқол» тамойили асосида яшашни танлайдилар.
Сайловолди ташвиқотига кўпроқ пул сарфланг ва уч қути ваъда беринг, ва ўз лавозимига киргандан сўнг – ҳомийларингизга ва дўстларингизга бир вақтнинг ўзида давлат қарзини ошириб, тендерларни тарқатиб юборинг, уни фақат солиқ тўловчиларнинг кейинги авлодлари тўлайди.
Таниш ҳолат-а? Ва бу демократиянинг ўзига хос варианти бўлган «ривожланган мамлакатлар» учун характерли бўлган воқеаларни ривожлантиришнинг энг муносиб сценариясидир.
Ва аксинча, энг жирканч монарх жуда оддий ҳақиқатни тушунади: агар сиз яхши ҳукмронлик қилсангиз, сизнинг муддатингиз ўлимгача узайтирилади, шунда куч сизнинг фарзандларингизга мерос бўлиб қолиши мумкин.
Сиз ёмон ҳукмронлик қиласиз – ўзингизнинг шахсий қўриқчиларингиз/аристократларингиз/армиянгиз ва бошқалар томонидан йўқотилинасиз. Фақатгина бепарволик ҳолатларида, у тўлақонли халқ қўзғолонига олиб келади, бемаъни ва шафқатсиз.
Aйтганча, бу икки томонлама, ҳам монарх учун, ҳам монархларни кузатиши керак бўлган элита учун.
Муаммоли фикрлашнинг иккинчи мисоли, мусулмонларнинг уммат ичидаги ирқчилик ҳақида гапиришидир.
Ислом дини доктринаси нуқтаи назаридан ирқчилик ва миллатчилик қабул қилиниши мумкин бўлмаган нарсалар эканлиги аниқ, аммо биз бундай зерикарли хатти-ҳаракатларнинг мисоллари жуда кўп бўлиши мумкинлигини яхши тушунамиз.
Фаластинликлар ва уйғурлар узоқ бўлганларида уларга ҳамдард бўлиш осон, аммо оч қочоқлар ҳовлида сизнинг қўшниларингизга айланганда, ҳамдардлик қаергадир йўқолади. Ушбу тўқнашувларни фақат «қўшнингизни севинг» деган ваъзлар билан ўчириш мумкин эмас. Исломий биродарлик кучини синашга ҳожат йўқ, агар можарони бошиданоқ олдини олиш мумкин бўлса – оқилона сегрегация, маҳаллий маданий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда қабила ва жамоат раҳбарлари билан ишлаш.
Шубҳасизки, агар дунёнинг исталган жойида мусулмонларга зулм қилинса, қолган кучларимиз уларга бошпана беришлари жуда олижаноб бўлар эди. Aммо бу ерда мумкин бўлган ҳаракатлар учун иккита вариант мавжуд.
Биринчиси, иммигрантларнинг ингичка қатламини мамлакат бўйлаб ёйиш, шу билан улар ўзларини бошқа маданий муҳитда топгандан сўнг, улар тезда маҳаллий маданиятга сингиб кетишади.
Масалан, ижтимоий уй-жой қуриш учун бутун маҳаллаларни ажратиш учун эмас, балки ҳозирги Европада одатланиб қолганидек, ҳар бир уйда бир нечта квартирани ажратиш. Бу жуда яхши ишлайди, лекин сиз ушбу параметр ўз-ўзидан қийин эканлигини тушунишингиз керак. Бу одамлар қандай стрессни бошдан кечираётганларини тасаввур қилиш қийин эмас, ўзларини бутунлай бошқа муҳитда «ола қарғадек» ҳис қилишади.
Иккинчи йўл – иммигрантлар учун, ҳатто ўзларининг маданиятини сақлаб қолиш учун бутун шаҳарларни ажратиб олиб, жойларини яратиш. Бундай жамоаларни «гетто» деган хунук сўз деб аташ одат тусига кирган, аммо бу стратегиянинг битта муҳим афзаллиги бор: ватанларида ишлар яхшиланиб кетганда, бу одамлар ҳеч қандай муаммосиз, янги жойда илдиз отиб улгурмасдан ватанига қайтишлари мумкин бўлади.
Муаммо келажакни қандай прогноз қилишда, унинг яхшироқ бўлишини ёки йўқлигини аниқлашда. Aхир, агар уларнинг ерлари ҳеч қачон қайтариб олинмаса, изоляция қилинган жамоалар ташвишга солиши мумкин. Масалан, Усмонли империясидаги черкеслар тарихини ким билса – бу нимани англатишини тушунади.
Муаллиф: Маҳмуджон Тохиров
Uzbek