Америка Қўшма Штатлари ва Хитойнинг яқинлашиб келаётган қарама-қаршиликлари 21-аср зиддиятларидан биридир. Яқинда Оқ Уй Президент Байденнинг Америка дунё билан қандай муносабатда бўлишига оид қарашларини етказиш учун ишлаб чиқилган Муваққат Миллий хавфсизлик стратегик қўлланмасини тақдим этди. Шунингдек, у Қўшма Штатлар ва Хитойга қаратилган. Бироқ, бу ерда Америка муҳим таъсир зонасига эга бўлган минтақа – Марказий Осиё ҳақида гапирилмайди.
Байден жамоаси Марказий Осиёга бағишлайдиган озгина эътибор, 1991 йилда Совет Иттифоқи ағдарилгандан бери ишлаган кетма-кет маъмуриятларнинг меросидир. Ўшандан бери АҚШ Марказий Осиёда ишлайди, аммо фақат тактик ёки ишбилармонлик билан ишлайди. Масалан, 2015 йилда C5 + 1 платформаси ташкил этилган бўлиб, Америка бошчилигидаги ушбу дипломатик форум Вашингтон ёрдамни тарқатадиган ва Марказий Осиёнинг бешта давлати: Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон ўртасида учрашувлар ташкил қиладиган канал бўлиб қолмоқда. Аммо бу платформа ҳеч қандай тарзда Вашингтонни минтақада Пекин ва Москва билан рақобатлашиш имкониятига яқинлаштира олмади.
Қўшма Штатлар Марказий Осиёга кириш ҳуқуқига эга бўлганидан, аммо узоқ вақт Кремль соясида қолганидан 30 йил ўтиб, Пекин Eвроосиёнинг жадал ривожланиб бораётган геосиёсатини ҳисобга олган ҳолда минтақа учун янада кенгроқ стратегия учун вақт келди.
Минтақадаги бешта мамлакатдан учтаси постсовет давлатчилигидан ўтишда муҳим ютуқларни намойиш этди. Қирғизистон 2005 йилги лола инқилобидан бошлаб, ўша пайтдаги Совет даври раҳбарини ағдариб ташлаган ҳолда, ҳокимият учун кўпроқ кураш олиб боришда учта халқ тартибсизлигини бошдан кечирди. Беш йилдан сўнг Қирғизистон иккинчи тартибсизликни бошдан кечирди ва натижада парламент бошқарув тизими ўрнатилди. Ўтган йилги сўнгги ғалаён янги сайловларга олиб келди, унда сайловчилар кўпчилик президентлик бошқарув шаклини танладилар.
Ўзбекистон ҳам таъсирчан ислоҳотлар йўлидан бормоқда. Ислом Каримовни 2016 йилда вафот этганидан сўнг унинг ўрнини эгаллаган республика бошлиғи ҳозирги президент Шавкат Мирзиёев билан бир вақтлар изоляция қилинган мамлакат ўз чегараларини чет эл инвестициялари ва ғарб ғоялари учун очмоқда.
1991 йилдан бери авторитар тузум сифатида Тожикистон ва Туркманистон жуда кам истиқболларни намойиш этмоқда. Оғир вазнли табиий газ етказиб берувчи Туркманистон Россия, Эрон ва Хитой билан ўзаро муносабатларни чеклаш билан кифояланаётган кўринади, иккинчиси йилига 30 миллиард кубометрдан кўпроқ газ сотиб олади. Бу мамлакат газ импортининг умумий ҳажмининг учдан бир қисмидир.
Аммо Қўшма Штатлар учун энг истиқболли мамлакат Қозоғистон деб қаралиши мумкин. У ерда деярли 29 йиллик ҳукмронликдан сўнг, Нурсултон Назарбоев 2019 йилда ҳокимиятнинг режалаштирилган ўтиши доирасида ўз ихтиёри билан истеъфога чиқди.
Қозоғистон ҳудуди ва ишлаб чиқариш ҳажми бўйича Марказий Осиёдаги энг йирик давлат сифатида минтақада табиий етакчи ҳисобланади. Янги президент Қосим-Жомарт Токаев даврида у Американинг ҳақиқий стратегик шеригига айланиш имкониятига эга. Россиянинг минтақавий таъсирини сақлаб қолишга уринишлари ва Хитойнинг агрессив сармоялари каби масалаларда Москва ва Пекин босимига қарши туриш орқали Қозоғистон АҚШ билан алоқаларнинг кучайишидан катта фойда кўриши мумкин. Сиёсий ислоҳотларда ва иқтисодий ривожланишда ютуқларга эришган кучли Қозоғистон минтақа учун намуна бўла олади. Штат, шунингдек, аксарияти мусулмон бўлган мамлакатларда дунёвий бошқарувни рағбатлантириш ва тарғиб қилиш бўйича АҚШ компанияси учун яхши намуна бўлиши мумкин.
Қозоғистон демократик ислоҳотлар йўлида АҚШнинг қўллаб-қувватлашини қабул қилиши мумкин. Шу сабабли, Хитойга қаршилик кўрсатиш билан бир қаторда, Вашингтон бир неча даражадаги ҳамкорлик устида фаол ишлаши жуда муҳимдир. Қозоғистонликлар халқаро дипломатияда етакчиликни Сурияда тинчлик музокараларининг бир неча раунди ва Афғонистон ва Эрон бўйича музокараларни уйда ўтказиш орқали намойиш этишди. Қозоғистон Эроннинг ядровий амбицияларига қарши туриш, шунингдек, Кавказ Марказий Осиё билан кесишган Транс-Каспий минтақасига назар ташлайдиган Туркияни ўз ичига олган ҳолда Вашингтонга Америкадан кейинги Афғонистонни шакллантиришда ёрдам бериши мумкин.
Бунинг учун Байден маъмурияти Марказий Осиёга керакли эътиборни қаратиши керак бўлади. Биринчидан, Байден-Харрис жамоаси минтақага махсус вакил тайинлаши керак. Оқ уй Қозоғистоннинг кўп қиррали дипломатия ва янги очилган Ўзбекистон иқтисодиётидаги тажрибасидан бутун Eвросиё бўйлаб дипломатик ва иқтисодий манфаатларни таъминлаш учун фойдаланиши мумкин ва керак. Американинг ташқи сиёсати Пекиннинг тикланиши билан тарихий нуқтада. Марказий Осиё АҚШнинг дунёда етакчилигини тиклаш учун калит бўлиши мумкин.
Maнбa:
Uzbek