Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2020 йил бошида Қирғизистонда 18 ёшгача бўлган 2,5 миллионга яқин бола бор, уларнинг 45 фоизини 7 ёшгача бўлган болалар ташкил этади. Аммо меҳнат миграцияси ва оилаларнинг оғир ижтимоий аҳволи туфайли кўпчилик ҳимоясиз ва ҳомийсиз қолмоқда.
1994 йилда Қирғизистон Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги конвенциянинг иштирокчиси бўлиб, унда ҳаётнинг муҳим таркибий қисмлари: таълим, ҳимоя, адолат ва бошқа ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳуқуқини эълон қилди. Аммо бу постулатлар фақат қоғозда ёзилган.
Бош прокуратура маълумотларига кўра, 2019 йилда вояга этмаганларга қарши 2462 та жиноят содир этилган, шундан 184 та оғир ва 36 та оғир жиноятлар.Биз бола Қирғизистонда қандай ҳимояга ишониши мумкинлигини ва ота-оналар ва давлат олдига қандай вазифалар юкланганлигини аниқлаймиз.
Бола қандай ҳуқуқларга эга? Қирғизистонда улар бир нечта ҳужжатларда кўрсатилган:
Болалар кодекси,
БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси,Оила кодекси,
Қирғизистон Республикаси Конституцияси
Ҳужжатларнинг ҳар бирида боланинг оила, ҳимоя, таълим ва бошқа нарсаларга бўлган ҳуқуқлари борлиги ҳақида хулоса қилинади. У туғилгандан сўнг дарҳол рўйхатдан ўтиши керак. Агар биз маънавий таркибий қисмлар ҳақида гапирадиган бўлсак, унда бола, катталар сингари, ривожланиш, ҳурмат қилиш ва қариндошлари билан мулоқот қилиш;
ўз ҳуқуқлари ва манфаатларини, шу жумладан ота-оналар томонидан суиистеъмол қилинишдан ҳимоя қилиш;
ўзларининг фикрига кўра.
Агар моддий нарсалар ҳақида гапирадиган бўлсак, қонунларда вояга этмаган қирғизистонлик қуйидагича ҳуқуққа эга:
таркиб учун,
яшаш майдонига.
Ота-оналар қандай вазифаларни бажаришлари керак?
2018 йил ҳолатига кўра Қирғизистонда болаларнинг атиги 77 фоизи ота-оналари билан яшаган ва 8 фоиз болалар ота-она қармоғисиз қолган. Бундай маълумотлар Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни 2014-2019 йилларда амалга ошириш тўғрисидаги бешинчи даврий ҳисоботда келтирилган.
Қонунчиликка биноан, ота-оналар, боланинг тўғридан-тўғри ўқитувчилари сифатида, унинг ривожланиши учун шароит яратиш, шу жумладан таълим, тарбия ва соғлиғини мустаҳкамлашга мажбурдирлар. Шунингдек, уларнинг вазифаларига болани келажакда мустақил ҳаётга тайёрлаш киради.
Оила кодексига кўра, иккала ота-она ҳам фарзандига тенг равишда таълим бериши ва унга маблағ ʼкиритиши керак. Уларнинг боланинг жисмоний ва психологик соғлиғига зарар етказиш ҳуқуқи йўқ. Ва агар улар ўз вазифаларини бажармаган бўлсалар, демак улар бунинг учун жавобгардирлар. 3 та ҳуқуқий ҳужжат ота-оналарнинг болаларга нисбатан ўз вазифаларини бажармаганликлари учун жавобгарлигини белгилайди, яъни:
Маъмурий код:
– агар таълим ва ўқитиш бўйича мажбуриятлар бажарилмаса – 300 сўмдан 500 сўмгача,
– таълим ва тарбия бўйича ўз мажбуриятларини ёмон ният билан бажармаслик – 8 соат давомида жамоат ишларига жалб қилиш билан 500 дан 1000 сўмгача,
– болани алкоголь ичимликлар, гиёҳванд моддалар, бепарволик ва тиланчиликдан фойдаланишга олиб келадиган ҳаракатлар – 1000 сўмдан 2000 сўмгача.
Оила кодекси, агар қуйидагиларни чеклаш ва ота-она ҳуқуқларидан маҳрум қилишни назарда тутади:
– алимент тўлашни ўз ичига олган вазифаларини бажаришдан қочиш;
– болани туғруқхона ёки бошқа шунга ўхшаш муассасалардан узрли сабабсиз олиб кетишни рад этиш;
– ўз ҳуқуқларини суиистеъмол қилиш,
– болаларни таҳқирлаш ва жисмоний, руҳий ва жинсий зўравонлик билан таъминлаш;
– бола ёки турмуш ўртоғининг ҳаёти ва соғлиғига қарши қасддан жиноят содир этган бўлса,
– болаларнинг сарсон бўлишига рухсат бериш,
– оғир шароитларда ишлашга мажбур қилиш,
– сурункали алкоголизм ёки гиёҳвандликка чалинган беморлар.
Агар мажбуриятлар бажарилмаса, уларга нисбатан қаттиқ муносабатда бўлиш билан бирга, Жиноят кодекси жазолашни назарда тутади:
– 5000 сўмдан 10000 сўмгача жарима ёки 2 йил муддатга ахлоқ тузатиш ишлари ёки 2 йилга озодликни чеклаш ёки озодликдан маҳрум қилиш шу муддатга уч йилгача маълум лавозимларда ишлаш ҳуқуқисиз бепул.
Давлатнинг вазифалари қандай?
Давлатнинг вазифалари учта асосий қисмни ўз ичига олади: соғлиқни сақлаш, таълим ва ҳимоя.
Рўйхатда биринчи бўлиб соғлиқни сақлаш масаласи. Ҳар бир бола арзон малакали тиббий ёрдам олиш ҳуқуқига эга.
Иккинчиси – мактабда ҳам, болалар боғчасида ҳам бепул таълим олиш ҳуқуқи. Болаларнинг таълим ололмасликларининг асосий сабаблари орасида шахсий, оилавий ва ижтимоий омиллар мавжуд.
Шу жумладан, пул ишлаш зарурати, ота-оналарнинг ишлашга кетиши, бу эса ўспиринлар ўз қарамоғида қолган ёш болаларга ғамхўрлик қилишлари, болалардаги турли касалликлар, ногиронлар, турли хил ҳуқуқбузарликлар ва каби.
Статистик маълумотларга кўра, республиканинг барча ҳудудларида Боткен вилоятидан ташқари (92%) бошланғич ва ўрта мактабларда давомат юқори. Юқори синфларда қатнашишнинг энг паст кўрсаткичлари Ўш шаҳрида (78%), Чуй ва Ўш вилоятларида (ҳар бири 79%) қайд этилди. Вояга этганида, ҳукумат ҳар йили ногиронларни бепул ўқитиш учун университетларда квота ажратиши шарт.
Ҳар бир бола ҳимоя қилиш ва уй-жой билан таъминлаш ҳуқуқига эга. Боланинг шахсий яхлитлигини таъминлаш, шу жумладан жисмоний, руҳий ёки жинсий зўравонликдан, шафқатсиз ва қўпол муомаладан ҳимоя қилиш давлатнинг вазифаларига киради.
Қайси ёшгача болалар меҳнати тақиқланади?
16 ёшгача. Ушбу ёш Меҳнат кодексида кўрсатилган иш учун минимал ёш ҳисобланади. Қуйидаги ҳолатларда ёш чегарасини камайтиришга йўл қўйилади: истисно ҳолларда, ташкилот ходимларининг вакиллик органи ёки меҳнат соҳасидаги ваколатли давлат органи билан келишилган ҳолда, 15 ёшдан бошлаб; 14 ёшдан бошлаб ота-оналардан бирининг (васийнинг, ҳомийнинг) ёки васийлик ва ҳомийлик органининг ёзма розилиги билан бўш вақтларида соғлиққа зарар етказмайдиган ва ўқув жараёнига халақит бермайдиган энгил ишларни бажариш.
Аммо Меҳнат кодекси қуйидагилардан фойдаланишни тақиқлайди.
соғлиқ ва ривожланишга зарар етказиши мумкин бўлган болалар меҳнати,
мулк шаклидан қатъи назар мажбурий болалар меҳнати,
хавфли саноат корхоналарида ишлаш,
оғирлик кўтариш билан боғлиқ барча турдаги ишлар.
Болалар меҳнатидан фойдаланиш устидан давлат назорати функцияси Экологик ва техник хавфсизлик бўйича давлат инспекциясига юклатилган.
Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, республикада болаларнинг 26,7% болалар меҳнатига жалб қилинган. Шу билан бирга, болалар меҳнатининг тарқалиши ўғил болалар орасида қизларга қараганда юқори (мос равишда 33,6 ва 19%). Қишлоқларда яшовчи болалар, шаҳарлик болаларга қараганда, иқтисодий ишларда кўпроқ қатнашадилар.
Минтақалар бўйича болалар меҳнатининг энг юқори даражаси Норин вилоятида (40,5%), энг паст кўрсаткичлар Бишкек (7,3%) ва Ўш (6,1%) шаҳарларида кузатилмоқда.
Болаларнинг ҳуқуқларини ким ҳимоя қилади?
Оила кодексига биноан 18 ёшгача бўлган болалар ҳуқуқлари уларнинг ота-оналари томонидан ҳимоя қилинади. Шундан сўнг, у ўз ҳуқуқлари ва мажбуриятларини, шу жумладан мудофаани мустақил равишда амалга ошириши мумкин.
Агар боланинг ҳуқуқлари ота-оналар ёки уларнинг васийлари томонидан бузилган бўлса, у болаларни ҳимоя қилиш бўйича ваколатли органга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Агар бола аллақачон 14 ёшда бўлса, судга мурожаат қилинг. Боланинг ҳуқуқлари бузилаётганлигини билган шахслар бу ҳақда хабар беришлари шарт.
Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи давлат органлари рўйхатига қуйидагилар киради:ҳукумат,ижро этувчи идоралар,маҳаллий давлат ҳокимияти органлари,судлар,прокуратура,Омбудсман.
Ушбу органларнинг ҳар бири болалар ҳаётини таъминлаш учун ўз функцияларини бажаради. Масалан, ҳукумат болалар ҳуқуқлари ва манфаатларини таъминлаш соҳасида давлат сиёсатини ишлаб чиқади ва бошқа органларнинг ишларини мувофиқлаштиради, маҳаллий давлат маъмурияти эса уларнинг ҳуқуқларига риоя қилинишини аллақачон назорат қилиб туради.
2015 йилдан бери Ижтимоий ривожланиш вазирлигида болалар учун ишонч телефони мавжуд – 111, у туну кун ишлайди. Республиканинг барча ҳудудларидан қўнғироқлар бепул. Мутахассислар маслаҳат ва кўрсатмалар бериш билан бирга психологик ёрдам кўрсатадилар.
Мурожаатнинг хусусиятига қараб, улар ваколатига кирадиган давлат органларининг тегишли ҳудудий бўлинмаларига йўналтирилади. Умуман олганда, 2020 йилда ушбу рақамга кунига 137 мингдан ортиқ қўнғироқ ёки 377 қўнғироқ келиб тушган.
Aгар бола ота-онасиз қолган бўлса?
Бундай ҳолда, унинг эҳтиёжлари ва манфаатлари васийлар томонидан ифодаланади. Аммо болани васийларга топширишдан олдин, болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича ваколатли орган потенциал васийлар тўғрисидаги барча маълумотларни текширади: моддий фаровонлик, психологик соғлиқ, судланганлиги йўқ ва бошқалар. Яъни, бола фаровонлигини таъминлайдиган барча омиллар.
Агар болани васийликка олиш ёки асраб олиш мумкин бўлмаса, у этим болалар муассасасига ўтказилади.
Миллий Статистика Қўмитаси маълумотларига кўра, 2020 йилда ҳомийлик остидаги оилаларда 14,3 минг бола бор эди, шундан 5,4 минг нафари кундузги этим болалар, шу жумладан 8,4 минг нафари ҳомийлик ва ҳомийлик ва 5,9 минг бола асраб олинган.
2019 йил давомида ота-она қарамоғисиз қолган 2 мингдан зиёд 18 ёшгача бўлган болалар ва ўспиринлар аниқланди, уларнинг 592 нафари кундузги этим болалардир.
Ҳаммаси бўлиб 1055 бола ҳомийлик ва ҳомийликка олинди, 713 бола асраб олинди, шу жумладан 700 бола қирғиз оилалари ва 13 бола чет эл фуқаролари томонидан. 2019 йилда болалар уйлари ва этим болалар мактаб-интернатларида 2 мингдан ортиқ этим ва ота-она қарамоғисиз қолган болалар бор эди.
Жами республикада барча мулк шаклидаги 143 та мактаб-интернатлар мавжуд бўлиб, улардан 61 таси давлат, 25 таси муниципал, 45 таси хусусий, нодавлат ташкилотлар томонидан ташкил этилган, 12 таси диний.
Агар бола зўравонлик қурбони бўлса?
Агар бола зўравонлик қурбони бўлса, қарор суд томонидан қабул қилинади. Давлат барча зарур ёрдамни кўрсатишга мажбурдир: тиббийдан тортиб то юридикгача.
Барча харажатлар республика бюджетидан тўланади ва жиноят иши бўйича суд харажатларига киритилади. Кейин улар болага зарар етказган шахслардан тикланади.
2019 йилда Миллий статистика қўмитаси халқаро ташкилотлар билан биргаликда кластерли сўров ўтказди. Унинг натижалари шуни кўрсатдики, тарбиянинг зўравонликсиз усуллари 23% болаларга нисбатан қўлланилади, 47,5% жисмоний жазога, 5,4% оғир жисмоний жазога тортилади. Болаларнинг 70% психологик босимни бошдан кечирди.
Сўров натижаларига кўра, болаларнинг 74,3% ҳар қандай зўравонлик усулини бошдан кечирган ва зўрлик билан жазолаш усулларига дуч келган болаларнинг улуши ёшга қараб ортиб бормоқда. Жисмоний жазо зарур деб ҳисоблаган оналар улуши 8,9% ни, жисмоний жазога тортилган болалар улуши эса 52,9% ни ташкил этди.Муҳожирларнинг фарзандлари қандай ҳимояланган?
Қирғизистоннинг Болалар кодексида «меҳнат муҳожирларининг болалари» атамаси мавжуд эмас. 2019 йилда Омбудсман идораси бундай атамани жорий этишни таклиф қилди, чунки меҳнат муҳожирларининг болалари деярли қаровсиз қолмоқда.
Давлат миграция хизматининг 2018 йилги ҳисоботига кўра, Россияда 640 минг қирғиз муҳожири ишлайди. Ҳаммаси бўлиб 710 мингга яқин Қирғизистон фуқароси меҳнат миграциясида.
Шу билан бирга, болаларнинг қарийб 4 фоизида иккала ота-она ҳам чет элда. 12% болаларнинг камида битта ота-онаси чет элда яшайди. Ота-онаси чет элда яшовчи болаларнинг энг катта қисми Боткен, Жалолобод, Ўш вилоятлари ва Ўш шаҳрида.
Болалар кодексига кўра, агар бирон бир муассаса ёки шахс боланинг ота-онасиз қолганлигини билса, улар маҳаллий давлат идораларига хабар беришлари керак ва у, ўз навбатида, 10 кун ичида уни ҳимоя қилиш учун режа тузиши керак.
Аммо Омбудсман маърузасида таъкидланганидек, меҳнат муҳожирларининг болалари қидирилмайди, улар танлаб олинган ижтимоий ривожланиш органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ва болалар учун комиссиялар орқали аниқланади. Аммо уларнинг чоралари етарлича самарали эмас.
«Давлат органлари томонидан уларга нисбатан зўравонликнинг олдини олиш ва уларга қарши курашиш, шунингдек, қийин ҳаётий вазиятга тушиб қолган болаларни аниқлаш бўйича тизимли чора-тадбирлар мавжуд эмас. Мигрантларнинг фарзандлари ҳам ушбу тоифага киради ”, – дейилади хабарда.Болаларга қарши жиноятлар учун қандай жазо берилади?
Қирғизистон Жиноят кодексида болаларга қарши жиноятлар учун қаттиқ жазо, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланган. Бундан ташқари, болаларга қарши жиноят оғирлаштирувчи ҳолат ҳисобланади.
Қонунчилик болаларни икки тоифага ажратади: вояга этмаганлар (18 ёшгача) ва вояга этмаганлар (14 ёшгача). Иккала тоифадаги шахсларга нисбатан жиноят учун жазо амалда тенгдир.
Баъзи мақолалар бундан мустасно. Шундай қилиб, Жиноят кодексига биноан жиноятчи 5 йилдан 7,6 йилгача озодликдан маҳрум қилинади:соғликка жиддий зарар етказса,қийноқлардан фойдаланади,ўғирлаб кетилган,18 ёшга тўлмаган болалар меҳнати,шантаж билан порно бизнес билан шуғулланади.
10 йилдан 12,6 йилгача озодликдан маҳрум қилиш, агар:жинсий характердаги ҳаракатлар (зўрлаш) бўлган
Аксарият жиноий ҳаракатлар 15 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади, яъни:қийноқ,мажбурий хайрия,вояга этмаганларга нисбатан бузуқ шаклда жинсий характердаги зўравонлик ҳаракатлари,вояга этмаганларни фоҳишаликка жалб қилиш,болалар савдоси,вояга этмаганлар томонидан болалар меҳнатидан фойдаланиш.Ҳаётий қамоқ жазоси болани зўрлаш ва қотиллик учун ишлатилиши мумкин.
Марказий Осиёда энг кенг тарқалган жиноят – вояга этмаганни турмуш қуришга мажбур қилиш – 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Кластер тадқиқотлари натижаларига кўра, 2014 йилдан 2018 йилгача тарбиячилар томонидан ҳар қандай жазо ва / ёки тажовузга учраган 1 ёшдан 14 ёшгача бўлган болалар нисбати 23 фоизга ошган.
Шу билан бирга, 609 бола шафқатсиз муомала ва зўравонликка дучор бўлган. 2018 йилнинг ўзида 13 бола суиистеъмол қилиш натижасида вафот этди, шундан 7 бола қариндошлари томонидан зўравонликка учради. Кўчиб келган ота-оналарнинг боласи кўпинча зўравонликка учрайди.Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун давлат томонидан қандай чоралар кўрилмоқда?
Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва болаларга нисбатан зўравонлик ҳолатларини камайтириш учун 2019 йилда Қирғизистон ҳукумати болаларга нисбатан зўравонлик ва зўравонликнинг олдини олиш бўйича тадбирлар режасини қабул қилди.
Унинг режасига биноан оилалардаги болаларга, шу жумладан меҳнат муҳожирларига, қийин ҳаёт шароитида бўлган болаларга нисбатан шафқатсиз муомала ва зўравонликни аниқлаш ва олдини олиш бўйича республикадаги 528 туман штабининг иши тикланди. Натижада, 2019 йил бошида мигрант ота-оналарнинг жами 102406 фарзанди аниқланди.
Ота-оналар кетган тақдирда болаларга нисбатан зўравонликнинг олдини олиш ва васийликни ўрнатиш бўйича тушунтириш ишлари олиб борилмоқда. Таълимга келсак, назорат қилиш учун мактаб ёшидаги болалар ва ўспиринларни рўйхатга олишнинг янгиланган тизими қўлланилади.
Шундай қилиб, 5 ёшдан 16 ёшгача бўлган болаларни рўйхатдан ўтказиш учун рўйхатлар маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ижро этувчи органининг маиший китоблари, вақтинча яшовчилар рўйхати, уй китоблари ва уй-жой бўлимлари рўйхатлари асосида тузилади. Мактаб директорлари, ўз навбатида, маҳаллий таълим бўлимига йил давомида 10 кундан ортиқ сабабсиз дарс қолдирадиган болалар рўйхатларини тақдим этиши шарт.
Бугунги кунда халқаро ташкилотлар ҳам болалар ҳуқуқлари ҳимоясини кузатмоқда. Улар орасида YUNISEF, «USAID» Халқаро меҳнат бюроси ва бошқа ташкилотлар бор.
Uzbek