Транс-Каспий қувур- ўтказгич лойиҳаси туркман газини Туркия орқали Европага етказиб беради
19-асрнинг бошидан буён стратегик аҳамиятга эга бўлган Каспий минтақасида ўз таъсирини ўтказиш мақсадидаги кураш давом этмоқда.
Дастлаб Каспийга таъсир кўрсатиш учун кураш Эрон ва Россия подшоҳлиги ўртасида бўлиб ўтди ва кейинчалик унинг ўрнига СССР келди.
Совет Иттифоқи парчаланиб кетганидан сўнг, Каспий денгизининг янги мақомини тасдиқлаш масаласида, яъни Озарбайжон, Қозоғистон ва Туркманистон манфаатларини инобатга олган ҳолда, ўртада савол пайдо бўлди.
Дунёдаги энг йирик кўлнинг ҳуқуқий мақоми атрофидаги низолар бошланганига 20 йилдан ошди. Натижада Каспий денгизи мақоми, каспийбўйидаги беш давлат раҳбарларининг иштирокида ўтказилган саммитда келишилган эди.
2018 йилнинг 12 августида Актау шаҳрида саммит бўлиб ўтди, унда Каспий денгизининг ҳуқуқий мақоми тўғрисидаги тарихий конвенция имзоланди. Ҳужжатда, хусусан, қуйидагилар кўзда тутилган:
– ҳар бир томон конвенцияга мувофиқ аниқланган йўналишлардан ўлчаган кенглиги 15 денгиз миль масофасидан ошмаган ҳудудий сувларни белгилайди;
– ҳар бир томон минтақавий сувларга туташган кенглиги 10 денгиз миль масофада бўлган балиқчилик ҳудудини белгилайди;
– Каспий денгизининг туби ва ер ости бойликлари чегараларини секторларга ажратиш, қўшни ва қарама-қарши давлатларнинг келишуви асосида ва ер ости бойликларига бўлган суверен ҳуқуқларини ва денгиз туби ва ер ости бойликларини ривожлантириш билан боғлиқ бошқа қонуний иқтисодий ва иқтисодий фаолиятни амалга ошириш учун, халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принциплари ва нормаларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади;
– денгиз ости кабеллари ва қувурларни ётқизиш учун йўналишни белгилаш, сув ости кабеллари ёки қувурлар ётқизиладиган ҳудуд, тегишли сектор томон билан келишилган ҳолда амалга оширилади.
Конвенцияни қабул қилишнинг муҳим амалий натижаларидан бири, денгиз ости кабеллари ва қувурларини ётқизиш бўйича лойиҳаларни амалга ошириш масалаларини муҳокама қилиш форматини яратиш эди.
Эрон ушбу конвенцияга қўшилишига қарамасдан, Теҳрон Каспий денгизининг фаунасини ҳимоя қилиш борасида ташвиш билдириб келади. Бироқ, экспертлар Теҳроннинг норозилигининг ҳақиқий сабаби энергетика соҳасидаги рақобат деб ҳисоблашади.
Теҳрондаги конвенцияга мухолиф бўлганлар, Эрон Каспий денгизидаги 50 фоиз улушини йўқотган ва фақат 11 фоизга эга деб ҳисоблайдилар.
Туркман газини Каспий денгизи бўйлаб Озарбайжонга етказиб бериш учун Транс-Каспий газ қувурини қуриш лойиҳаси ва у ердан Туркияга ва Ғарб бозорларига етказиш, 90-йилларнинг ўрталарида кенг муҳокама қилинди. Бироқ, Туркия билан Россия ўртасида имзоланган “Мовий оқим” газ қувурини қуриш лойиҳаси Транс-Каспий масаласини орқа фонда қолишига олиб келди.
Каспий денгизининг ҳуқуқий мақоми тўғрисидаги конвенцияни имзолаш ушбу турдаги халқаро лойиҳаларни амалга ошириш учун ҳуқуқий асосларни бекор қилди.
Ушбу ташаббуснинг амалга оширилишига йўл қўймаслик учун, Москва Туркманистон билан энергетика алоқаларини ривожлантиришга таянмоқда. Россия Ашхободга Туркманистон газини сотиб олиш учун оқилона ҳажмлар ва нархларни таклиф қилди.
Шундай тарзда, Москва Туркманистоннинг Транс-Каспий газ қувурини қуриш бўйича лойиҳасини амалга ошириш истагидан воз кечишига ундамоқда.
Шу билан бирга, Озарбайжон ва Туркманистон янги имкониятлардан фойдаланиши ва туркман газининг Туркиядан Европа бозорларига чиқишини таъминлайдиган лойиҳани муҳокама қилиш жараёнини тезлаштириши мумкин.
Uzbek