Июнь ойи охирида Туркия Қора денгиздан Мармарага қадар Босфорга параллел равишда ўтадиган улкан иншоот – сунъий канал қурилишини бошлайди.
Бу ҳақда шанба куни Туркия президенти Ражаб Тойиб Эрдўған маълум қилди. «НГ» мутахассисларининг фикрига кўра, маълум бир конфигурацияда янги канал Россия учун қўшимча хавф туғдириши мумкин.
Истанбул канали лойиҳаси ҳақида биринчи марта Эрдўған 2011 йилда эълон қилган эди ва давлат раҳбари аввалроқ мамлакат қурилишни бошлашга тайёрлигини эълон қилди. Аммо қурилишни бир неча ҳафта ичида бошлаш эҳтимоли ҳар қачонгидан ҳам юқори.
Аввалроқ Туркиянинг атроф-муҳит ва шаҳарсозлик вазири Мурат Курум Анқара қурилиш режасини аллақачон тасдиқлаганини айтган эди.
Бундан ташқари, Туркия тобора ривожланаётган янги глобал транспорт ва логистика занжирларига Жануби-Шарқий Осиёдан Европага қўшилишга интилмоқда ва ўз ҳиссаси сифатида янгиланган транспорт артерияси билан ҳамқадам бўлишни хоҳламоқда.
Бироқ, лойиҳанинг кўплаб мухолифлари бор. Россиянинг ўзига хос мулоҳазалари бўлиши мумкин, гарчи Москва узоқ вақтдан бери «иккинчи Босфор» лойиҳаси тўғрисида ҳеч қандай баёнот бермаган.
45 км узунликдаги янги канал Истанбулнинг ўртасидан ўтадиган 30 км узунликдаги бўғозни қўллаб-қувватлаш учун захира артерия бўлиши керак. Мавжуд бўғознинг сиғими кунига 120 та кемани ташкил этади ва ўтишни кутиш вақти ўртача 14,5 соатни ташкил этади.
Оғир транспорт шаҳарда туристик ва бошқа кичик қайиқларнинг ҳаракати туфайли мураккаблашади, кўпинча бахтсиз ҳодисалар рўй беради. Режаларга кўра, энг катта кемалар, айниқса хавфли товарларга эга бўлганлар, кунига 180 дан ортиқ кема қатнайдиган «Истанбул» га бориши керак.
Экологлар Истанбулнинг қурилиши юқори сифатли ичимлик суви манбаларининг йўқолишига олиб келади, деб ишонтиришади, бундан ташқари улар Мармара денгизининг шўрланишида сезиларли ўзгариш бўлишидан қўрқишади ва сиёсатчилар ва ҳарбийлар янги канал Туркиянинг геосиёсий мавқеини беқарорлаштириши мумкинлигидан огоҳлантирмоқда.
Лойиҳага, хусусан, 2023 йилда бўлиб ўтадиган президентлик сайловларида Эрдўғаннинг эҳтимолий рақиби деб ҳисобланган Истанбул мери Эркем Имомоғлу қарши чиқмоқда.
2019 йил декабрь ойида Туркия президенти канал орқали денгиз ташиш Монтре конвенциясига бўйсунмаслигини эълон қилди. 1936 йилда қабул қилинган ушбу конвенция фақат савдо кемалари учун Босфор ва Дарданел орқали (Ўрта денгиздан Қора денгизгача) ўтиш эркинлигини сақлаб қолди, аммо ушбу зонада қолиш ҳажми ва давомийлиги бўйича чекловлар ҳарбий кемалар учун жорий этилди.
Қора денгиз бўлмаган давлатлар. Агар Туркия Истанбул каналини Монтрудан озод деб эълон қилса, Туркия у эрда параллел сув йўлини қазишга қарор қилмаса, Дарданел бўғози Россиянинг ҳарбий манфаатларини таъминлай олади, дея тушунтирди мутахассислар.
Апрел ойи бошида юздан зиёд истеъфодаги турк ҳарбий-денгиз зобитлари баёнот чиқариб, кўп йиллар давомида мамлакат барқарорлиги учун асос бўлиб келган Монтре конвенцияси канал қурилиши доирасида муҳокама учун очиқ бўлганидан хавотир билдирди.
Май ойи охирида 84 та адмирал жиноят иши бўйича гувоҳлик бериш учун Анқара Бош прокуратурасига чақирилди. «Қора ва Мармара денгизлари ўртасида Истанбул канали шаклида қўшимча сув йўлининг борлиги ёки йўқлиги Монтре конвенциясининг халқаро ҳуқуқий режимини ўзгартирмайди», деди 2019 йил охирида Россиянинг Туркиядаги элчиси Алексей Ерхов.
Ўшандан бери Россия Федерациясидан қурилиш тўғрисида ҳеч қандай расмий баёнотлар бўлмаган, Кремл вакиллари Туркиянинг режалари аниқроқ бўлгунча кутиш керак деган маънода ўзларини билдирдилар.
Албатта, ушбу мегапроектадан хавотир билдирадиганлар бўлади, деди Эрдоған шанба куни. Шу билан бирга, у канал қурилиши Истанбулнинг геостратегик аҳамиятини оширишини таъкидламоқда.
У каналнинг ўнг ва чап қирғоғида иккита шаҳар барпо этилишини қўшимча қилди. “Сиз канал устида олтита кўприкни кўрасиз. Янги сунъий сув йўлининг иккала қирғоғида иккита шаҳар барпо этилади, улар Истанбул қиёфасини безатади », – дея қўшимча қилди Эрдўған.
Ушбу қурилиш уч жиҳатга эга: сиёсий, ҳарбий ва иқтисодий, деди «НГ»га Россия Фанлар академияси Шарқшунослик институти Яқин ва Ўрта Шарқни ўрганиш марказининг илмий ходими Амур Гаджиeв.
«НАТО мамлакатлари, биринчи навбатда, АҚШ ва Буюк Британия, шубҳасиз, Монтре конвенцияси билан тартибга солинмаган Қора денгизга ҳарбий кемалар учун муқобил йўлнинг пайдо бўлишидан манфаатдор ва бу Россия Федерацияси учун тирнаш хусусияти ҳисобланади.
Шунга кўра, Туркия учун янги канал Россия билан музокараларда қўшимча трубка ҳисобланади. Иқтисодиётга келсак, Россия «турк» бўғозидаги асосий юк ташувчилардан бири ҳисобланади ва вазиятни бундай ривожланишидан манфаатдор эмас, чунки танкерларнинг Босфор орқали ўтиши чекланиб қолса, янги канал.
Оддий шароитларда Истанбулдан фойдаланиш учун иқтисодий сабаблар йўқ, аммо бир қатор туркий таҳлилий тадқиқотлар натижаларига кўра, бу бизнинг нефт танкерларимиз ва кемаларимизнинг бошқа миллионлаб метрополлари марказидан ўтиши орқали келажакда фойдаланиш мумкин. хавфсизликка таҳдид эълон қилиш учун узр сифатида, ўтишни чеклайди», дейди эксперт.
Ҳожиевнинг сўзларига кўра, бу сафар Туркия раҳбариятининг сўзлари иш билан рози бўлмаслиги ва қурилиш эълон қилинган санада бошланиши эҳтимоли катта.
«Сувайш каналини тўсиб қўйиш билан боғлиқ сўнгги вазият шуни кўрсатдики, Россия ҳудуди Жануби-Шарқий Осиёдан Европага, шу жумладан Туркия орқали товарларни етказиб беришнинг муқобил йўлларида жуда фаол иштирок этган.
Қора денгизга иккита йўналиш боради: биринчисида бизнинг Узоқ Шарқимиз орқали юклар Новороссийск портига, иккинчисида – Ўрта Осиё республикалари, Каспий минтақаси, Волга-Дон канали орқали яна Қора денгизга.
Туркия Россия Федерациясининг ички транспорт артерияларидан фойдаланмасдан, глобал таъминот занжиридаги минтақавий транзит мамлакатларидан бири сифатида ўз амбицияларини амалга ошириш қийинлигини тушунади.
Шунинг учун Анқара янги канални тирбандликни чеклаш усули сифатида эмас, аксинча, келажакда уни кўпайтириш учун жойлаштиришни таклиф қилмоқда», дейди эксперт.
Uzbek