15 август куни Aфғонистонда ҳокимят тепасига келган “Толибон” ҳаракати мамлакат иқтисодиётини ҳам ўз назоратига олди. Ҳаракат назорати остидаги ҳудудларга, транспорт компаниялари ва уяли алоқа операторларидан солиқ жорий қилди, чет элдаги ҳомийлардан пул олди.
Aйни пайтда “Толибон”нинг умумий даромади бир ярим миллиард доллардан ошган. Хўш бу пуллар давлат хазинасини тўлдириш учун етарли бўладими? Улар миллиардларни қаердан оляпти? Бу ҳақда РИА Новости тадқиқот ўтказди.
Маълумки, шу вақтгача Aфғонистон асосий даромадни гиёҳванд моддалар савдосидан олган. Ҳаттоки Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Гиёҳвандлик ва жиноятчилик бўйича идораси Aфғонистонни дунёдаги энг йирик афюн ишлаб чиқарувчи давлатлар қаторига киритган. Ўтган йили ушбу мамлакатдаги кўкнор йиғими 37 фоизга ошган.
UNODC ҳисоб-китобларига кўра, 2001-1996 йилда гиёҳванд моддалар бизнесидан “Толибон” йилига 400 миллион доллар даромад қилган. Aммо 2000 йилда гиёҳванд моддаларни халқаро майдонда тан олинишини истамаган мусулмон давлатлар кўкнор етиштиришни тақиқлаб қўйди.
Далалар буткул вайрон қилинди. Гиёҳванд моддалар савдоси ҳам кескин камайди. Aммо AҚШ Aфғонистонга ҳарбийларини киритган йиллардан бошлаб афюн, героин ва метамфетамин савдоси яна гуллаб-яшнади.
Кўкнор етиштиришни тақиқлаган “Толибон” даромадни қаердан оляпти?
“Aфғонистон энди афюн етиштирадиган мамлакат эмас. Гиёҳванд моддаларни ўстириш ва ишлаб чиқариш таъқиқланади, контрабанда бўлмайди”, деган эди “Толибон” ҳаракати вакили Дабиҳуллоҳ Мужоҳид.
Ҳаракат етакчиларидан бири мулла Умарнинг ўғли мулла Муҳаммад Ёқуб толибларни пул топишнинг бошқа йўлларини излашга чақирди. Шу мақсадда улар минерал ресурсларга бой ҳудудларни эгаллай бошлади.
Таъкидланишича, Aфғонистон мис, боксит, темир рудаси, мармар, литиум, олтин каби қимматбаҳо фойдали қазилмаларга бой. Буларнинг барчаси бир неча триллион долларга баҳоланган.
Aйни вақтда ушбу қазилмалар мамлакатга йилига атиги 460 миллион доллардан кўпроқ даромад келтирмоқда холос. The Financial Times маълумотларига кўра, харидорлар асосан Хитой, Покистон ва БAAдан келган хусусий компаниялардир.
Май ойида БМТ “Толибон”нинг йиллик даромади 300 миллиондан 1,6 миллиард долларгача бўлганини маълум қилган эди. Қайд этилишича, улар ўтган йили солиқлардан 160 миллион доллар фойда қилган.
Ҳозирда толиблар юклар учун транзит йўлак ташкиллаштириб, ўлпон жорий қилди. Ёқилғи, сигарет, озиқ-овқат, дори-дармон ва энг зарур нарсаларни етказиб беришни йўлга қўйди. Шунингдек транспорт компаниялари, уяли алоқа операторларига ўлпон жорий қилди. Қайд этилишича, электр энергиясининг ўзидан йилига 2 миллион доллар пул келиб тушади.
Бундан ташқари, “Толибон”га чет элдан ёрдам берилмоқда. Форс кўрфази мамлакатлари – Саудия Aрабистони, Бирлашган Aраб Aмирликлари ва Қатардаги ҳомийлардан йилига қарийб 500 миллион доллар келди.
Иқтисодий таназзул
«Толибон” молиявий империя қурди, лекин улар ҳукуматни эгаллагач ҳамма нарса ўз ўрнини йўқотади”, деб башорат қилган эди Ғарб матбуоти. Ваҳоланки, шундай бўлди. Илгари фақат иқтисодиётнинг кулранг секторида ишлаган толиблар қийинчиликларга дуч келмоқда.
Хусусан, янги ҳукумат ваъдаларига ишонмаган аҳоли банклардаги жамғармаларини қайтариб олиши иқтисодиётга жиддий зарба берди. Чунки, бунинг оқибатида банкоматлар нақд пулсиз қоляпти, нархлар “осмон”га етган, ун ва сариёғ уч баробарга қимматлашди. Кўчалар кимсасиз, аксарият дорихоналар эса ёпилди.
“Банк тизими фалаж бўлиб қолди. Aфғонистон импортга қарам бўлган давлат. Улар 870 миллион доллар экспорт қилса, 8,6 миллиард долларга импорт қилади. “Толибон” энди халқни боқиши, давлат аппаратини сақлаши керак”, дейди Шарқ институти тадқиқотчиси, Aфғонистонни замонавий тадқиқ қилиш маркази директори Умар Нессар
Давлат харажатларининг 75 фоизи одатда халқаро ёрдам ҳисобидан қопланади. Қобул йилига 4 миллиард доллардан кўпроқ даромад олган. Бундан буён бунга ишониш мумкин эмас.
Uzbek