Ўтган қиш мавсумида Ўзбекистонда электр ва газнинг оммавий равишда узилиши билан кечган ғайритабиий совуқ об-ҳаво кескин таъсир кўрсатди. Биз таниқли мустақил иқтисодчи Юлий Юсуповдан қишда Ўзбекистонни бошдан кечирган инқироз муносабати билан энергетика соҳасидаги муаммолар манбалари ва уларнинг қурилиш соҳаси билан боғлиқлиги ҳақида фикр билдиришни сўрадик.
Ринат Сагитов: Энергетика инқирозига тартибсиз, режадан ташқари, жумладан, нуқтали қурилишнинг таъсири борми?
Юлий Юсупов: Савол бироз риторик – агар объект режага мувофиқ қурилмаса, бу инқирозни янада кучайтиради. Ҳалигача бизда пойтахт қурилишининг бош режаси йўқ. Бу омил инқирозга таъсир қилади, лекин бу энг муҳим омил эмас.
Ринат Сагитов: Тошкентнинг Бош режасининг йўқлиги энергетика инқирозига қандай таъсир қилади?
Юлий Юсупов: Ҳамма нарса режалаштириш сифатига боғлиқ. Агар режа барча жиҳатларни ҳисобга олса, унда ҳеч қандай муаммо бўлмайди. Инфратузилманинг имкониятларини ҳисобга олган аниқ режа фойдали бўлади. Режада соҳани такомиллаштириш имкониятлари ҳисобга олиниши керак, шунда у фойдали бўлади.
Ринат Сагитов: Энергетика инқирозидан чиқишнинг қандай йўлларини кўряпсиз?
Юлий Юсупов: Муаммо мураккаб. Барча ресурслар чекланган. Бозор иқтисодиёти ишласа, муаммо ҳал бўлади. Бозор бозордаги вазиятни нарх, талаб ва таклиф ёрдамида тартибга солади. Камомад пайдо бўлса – ресурс нархи кўтарилади. Юқори нарх: а) истеъмолчиларни талабни камайтиришга олиб келади, б) ишлаб чиқарувчиларни таклифни кўпайтиришни рағбатлантиради. Таклифнинг ошиши ва талабнинг камайиши нархни пасайтиради. Ва ҳоказо.
Бизда бутунлай бошқача вазият мавжуд: бозор механизмлари ишламайди. Энергетика инқирози ушбу соҳада бозор ислоҳотларининг йўқлиги туфайли юзага келади. Шу билан бирга, рақобат муҳити мумкин бўлган ҳудудларни ва табиий монополия мавжуд ҳудудларни ажратиш керак.
Электр энергиясини етказиб беришда табиий монополия мавжуд. Бизда битта электр узатиш линияси тизими ва истеъмолчиларга битта газ етказиб бериш тизими мавжуд. Параллел етказиб бериш тизимларини қуриш иқтисодий жиҳатдан фойдали эмас. Табиий монополиялар давлат томонидан назорат қилинади ва у ушбу соҳага технологик модернизация ва инвестициялар учун жавобгардир. Тўғри, бу ерда инфратузилманинг таннархини пасайтиришни рағбатлантириш ва сифатини ошириш мақсадида давлат-хусусий шерикликни жорий қилиш мумкин ва зарур. Хусусий тадбиркорларнинг ҳаракати амалдорлардан фарқли равишда шунга – таннархни пасайтиришга қаратилган.
Аммо асосий муаммо шундаки, давлат томонидан тўлиқ назорат нафақат етказиб бериш соҳасида, балки ишлаб чиқаришда, шу жумладан электр энергиясини ишлаб чиқариш соҳасида ҳам қолмоқда. Ва айнан шу ерда бозор механизмларининг ишлаши жуда зарур. Уларни ишга тушириш учун эса электр станцияларини хусусийлаштириш, саноатни монополиядан чиқариш ва барча ишлаб чиқарувчилар учун тенг ўйин қоидаларини яратиш зарур.
Соҳа ислоҳ қилинмагани боис ривожланмаяпти. Соҳанинг субсидиялаш давом этмоқда – пулни «тиқиштириш» давом этмоқда, чунки мансабдор шахсларда энергия самарадорлигини ошириш ва харажатларни камайтиришга иштиёқ йўқ. Мамлакат ялпи ички маҳсулотининг қарийб 6 фоизи бюджетдан субсидияларга йўналтирилади. Агар субсидиялар керак бўлса, унда самарасизлик ва коррупцияни эмас, балки аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини субсидиялаш керак. Бошқа соҳаларда бозор муносабатлари анча ривожланган, электроэнергетика соҳасида бошқарув тизими умуман ислоҳ қилинмаган. Арзон электр энергияси аслида арзон эмас, у бюджетдан ва бошқа давлат маблағларидан субсидияланади.
Ринат Сагитов: Энергетика соҳасининг ривожланишига нима тўсқинлик қилмоқда?
Юлий Юсупов: Бу соҳада ислоҳотларнинг йўқлиги ривожланишга тўсқинлик қилмоқда. Энергетика соҳасида аниқ ислоҳотлар дастури мавжуд эмас. Ҳокимиятнинг сиёсий иродасининг йўқлиги. Бизга президентнинг сиёсий иродаси керак. Биз валюта ислоҳоти, солиқ ислоҳоти жараёнида сиёсий иродани кўрдик. Энди у кўринмаяпти.
Ринат Сагитов: Нега хусусий капитал хусусий электр станцияларига сармоя киритмайди?
Юлий Юсупов: Хусусий бизнес муваффақиятли ривожланаётган тармоқлар кўп. Бизнеснинг йўналиши, бизнес муҳитига боғлиқ. Ёмон бизнес муҳити инвестиция қилиш учун паст рағбатларни англатади. Бизда электр энергияси бозори йўқ, хусусий электр станцияларини яратиш учун шароит йўқ. Шунинг учун хусусий капитал бу соҳага сармоя киритмайди. Хусусий электр станциялари давлатдан субсидия ололмайди, сотиб олиш нархи жуда паст, сармоя киритиш учун шароит йўқ. Бу давлатнинг айби.
Ринат Сагитов: Илтимос, шу мавзуда ўзингизга муҳим савол беринг ва унга жавоб беринг.
Юлий Юсупов: Электр энергетика соҳасига бозор механизмларини жорий қилиш керак. Ислоҳотлар талаб қилинади. Акс ҳолда, субсидиялар натижа келтирмайди. Ислоҳотларни қанча вақт кечиктирсак, вазият шунчалик ёмонлашади, деб башорат қилишимиз мумкин.
Хулоса
Газ ва электр энергияси Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларида асосий мавзу. Энергия инқирозининг илдизи оддий очкўзликда ётади.
Маълумки, Ўзбекистон пойтахтига ҳам таъсир кўрсатган энергетика инқирозининг келиб чиқиш сабабларидан бири бу меҳмонхоналар, саройлар, океанариумлар, юқори нархли турар-жойлар ва барча турдаги бизнес марказлар ва Ситиларнинг мамлакатнинг энергия имкониятларини ҳисобга олмаган ҳолда режасиз ва назоратсиз қурилишидир. Газ ва электр энергияси истеъмолчилари сони ортиб бормоқда, газ ишлаб чиқариш эса, расмий маълумотларга кўра, пасаймоқда.
Вазият энергетика соҳасида бозор ислоҳотларининг йўқлиги билан оғирлашмоқда. Истеъмолчилар сонининг эҳтимолий ўсишини ҳисобга олган ҳолда пойтахтнинг Бош режасининг тезроқ тасдиқланиши ва соҳадаги бозор ислоҳотлари инқироздан чиқишга ёрдам беради.
Электр ва газ нархлари ошган тақдирда, аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларига мақсадли субсидиялар бутун тармоқ учун тўғридан-тўғри субсидиялардан кўра фойдалироқ бўлиши мумкин.
Ринат Сагитов
Uzbek