Халқаро эксперт Григорий Трофимчукнинг «Farsnews» ахборот агентлигига (Эрон) берган интервьюси
– Ҳурматли Григорий Павлович, сизнингча, Байден маъмурияти даврида АҚШнинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати қайта кўриб чиқиладими?
– Жозеф Байден даврида Марказий Осиё мавзуси яна АҚШнинг алоҳида манфаатлари зонаси сифатида долзарб бўлиб қолди. Яъни, ҳеч қандай ҳолатда уни қайта кўриб чиқиш мумкин эмас. Принципиал жиҳатдан ушбу минтақа Трамп даврида АҚШ учун долзарб эди, аммо собиқ президентнинг индивидуал хусусиятлари туфайли Оқ уйнинг бу соҳадаги фаолияти сезиларли даражада пасайган. Трампда шунчаки америкаликларнинг таъсирини эслатувчи бир оз бошқача усуллар мавжуд эди: 2017 йилда Трамп ўз ишини бошлаши биланоқ «барча бомбаларнинг онаси» Афғонистонга ташланганини эслаш кифоя.
Байден маъмурияти, сиз билганингиздек, Барак Обаманинг жамоаси билан бевосита боғлиқ, чунки Марказий Осиё мамлакатлари учун Американинг C5 + 1 формуласи ҳақиқий сиёсий амалиётга татбиқ этила бошланди, бу Евроосиё Иқтисодий Иттифоқига (ЕАУ) тўғридан-тўғри зид эди. Бу эрда Обама маъмуриятида ишлаган собиқ давлат котиби Хиллари Клинтоннинг АҚШ Россияга минтақадаги таъсирини тиклашига ва гўёки «Совет Иттифоқини жонлантиришига» ҳеч қачон йўл қўймайди деган баёнотини эслашимиз керак. Шунинг учун Қўшма Штатлар минтақани янада марказсизлаштириш, СССР қолдиқлари ва уларнинг иқтисодиёти парчаланишини кучайтириши баҳонасида С5 + 1 шартли формуласини амалга оширишни кучайтиради.
Бундан ташқари, минтақанинг муҳим давлатлари, масалан, Қозоғистон ёки Ўзбекистоннинг ўзлари ҳам Америка томони билан ҳамкорлик қилишдан имтиёзларни, ҳаттоки вақтинча, хаёлий нарсаларни олишга интилмоқда. Бундан ташқари, С5 + 1 формуласи, таърифга кўра, бешта постсовет республикасининг Афғонистон билан алоқасини назарда тутади, шунинг учун уларнинг баъзилари Афғонистонга Америка ҳарбий юкларини ўтказиш учун инфратузилмани янада яратишда фойдаланилади. Ушбу республикаларга радикализмнинг «реэкспорти» ҳақида ҳам унутмаслигимиз керак. Эҳтимол, бу Оқ уйнинг СССР қулаганидан кейин деярли ҳамма нарсага муҳтож бўлган ушбу мамлакатлар билан ҳамкорлик қилишининг асосий мотивидир.
– Трамп даврида АҚШ Миллий Хавфсизлик Кенгашида Жанубий ва Марказий Осиё бўйича бўлим ташкил этилган эди, аммо ҳозир ҳам Обаманинг даврида бу кенгашга Россия ва Марказий Осиё бўйича директор лавозими жорий этилди. Бу қандай маънони билдиради? АҚШнинг Марказий Осиёга нисбатан қаттиқроқ муносабати? Бу интеграция бирлашмаларига кирувчи ва Россиянинг Москванинг стратегик манфаатлари зонасида жойлашган минтақа давлатларини рад этишими? Ёки бошқача нарса борми?
– Дарҳақиқат, мен ҳозиргина таъкидлаганимдек, Трамп даврида Оқ уйнинг постсовет Марказий Осиёга бўлган диққат-еътибори камаймади, шунчаки ўзига хос хусусиятларга эга эди. Ва ушбу бўлимнинг яратилиши ҳаммасини айтади. АҚШнинг Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Туркманистон ва Тожикистонга нисбатан позициясининг кучайиши ҳақида ҳам гаплашишимиз мумкин, чунки Оқ уй уларга қарашдан чарчаган – бу мақсадлар учун ажратилган нисбатан кичик маблағларни ҳам уларга сарфлаш – фақат ушбу тортишиш ошкора бўлмайди. Шундай қилиб, бўлимнинг ташкил этилиши Қўшма Штатларнинг бутун минтақани ўзига бўйсундириш истагини тезлаштириши ҳақида гапиради, лекин унинг иқтисодий соҳасига пул қўйиш орқали эмас. Шу билан бирга, Америка Қўшма Штатларининг асосий вазифаларидан бири тўғридан-тўғри Марказий Осиё бўйлаб РФ-ХХРнинг континентал алоқасини ажратишдир. Муаммо шундаки, Хитой бу ерда Вашингтоннинг режаларига қарши тура олмайди, чунки ХХР дунёнинг муҳим минтақалари билан иқтисодий эмас, балки ҳарбий-сиёсий ишларга таянадиган СССР эмас.
Бошқача қилиб айтганда, Хитой Марказий Осиёда ўз манфаатлари учун курашиши эҳтимолдан йироқ эмас ва Вашингтон буни яхши билади, Хитойни пулларини жиддий сармоя киритган минтақада синаб кўради. Россия ва Хитой, албатта, ушбу режаларга қарши туришга қодир, аммо уларнинг ўзаро таъсири ҳали бундай даражага етмаган ва умуман этиб бормаслиги ҳам мумкин. Бу ерда қандай ички муаммолар таъсир кўрсатмоқда – бу алоҳида савол.
– АҚШ давлат котиби Блинкен Байден маъмурияти ташқи сиёсат марказида инсон ҳуқуқлари ва қадриятларини қўйишини айтди. Оқ уйнинг бундай ёндашуви постсовет мамлакатлари, хусусан Марказий Осиё учун қандай оқибатларга олиб келиши мумкин?
– Қўшма Штатлар ҳаракатлари глобал Америка сиёсатига зид бўлган мамлакатларга босим ўтказиш учун «инсон ҳуқуқлари» воситасини исботланган ва деярли ишончли қурол сифатида ишлатишда давом этмоқда. Россия Федерацияси, биз кўриб турганимиздек, худди шундай қуроллардан фойдаланишга ҳаракат қилмоқда ва шу билан инсон ҳуқуқлари ва ушбу муаммо билан боғлиқ аниқ вазиятларни ўз нуқтаи назарида туриб олди. Бироқ Қўшма Штатлар бундан деярли хавотирда эмас, чунки унинг ушбу воситадан фойдаланиш сиёсати ҳеч қандай тарзда Россиянинг даъволарига боғлиқ эмас. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, Москва бутун дунё бўйлаб ўзига хос гуманитар таъсир йўналишини ихтиро қилиши ва Америка стандартлари ва нақшларини механик равишда такрорламаслиги керак эди, шунда ҳамма нарсада зарур янгилик ва, албатта, самарадорлик бўлади. Шу сабабли, Қўшма Штатлар, иккиланмасдан, аввалгидек, нафақат Марказий Осиё «бешлиги» мамлакатлари, балки
Хитойнинг ўзи ҳам ўзининг инсон ҳуқуқлари стандартини синовдан ўтказмоқда.
Мутахассис сифатида, менимча, Хитой ҳам, Россия ҳам бу ерда ўз реакцияларини тўғрилашлари керак, чунки улар умуман ижодий кўринишга эга эмаслар, худди мансабдорларнинг механик иши сингари, ихтиро билан, бош билан бажариладиган, аслида бу Вашингтон бундан кейин қандай чоралар кўриши керак. Расмийлар, шу жумладан, Ташқи ишлар вазирлиги орқали Москва ва Пекиннинг «норозиликлари» Вашингтонни умуман безовта қилмайди. Дарҳақиқат, айнан инсон ҳуқуқлари бузилиши Вашингтоннинг ўзи бармоғини кўрсатадиган жойда амалий рол ўйнайди. Москва ва Пекин буни ҳали бажара олмади.
Бундан ташқари, Вашингтон Марказий Осиё мамлакатларида кўрсатган қоидабузарликлардан ҳам амалий фойдаларга эга: унинг фикрига кўра, қонунбузарлик содир этганлар учун Ғарб банкларида ҳисоб рақамларини блокировка қилиш ва бошқалар. Умуман олганда, минтақадаги инсон ҳуқуқлари бузилиши мавзуси Қўшма Штатлар учун уни бўйсундиришнинг яхши усули ҳисобланади.
-Григорий Павлович, АҚШ Президенти Байден, Қозоғистон ва Ўзбекистон президентларига юборган табрик телеграммаларида (негадир у шу пайтгача минтақада фақат иккита президентни табриклаган) Наврўз муносабати билан ушбу эҳтиёжга алоҳида урғу берди. стратегик шерикликни чуқурлаштириш ва “С5 + 1” мулоқот жараёнини давом эттириш. Бундай формат (кўпинча Афғонистонни ҳам ўз ичига олади) АҚШнинг минтақадаги таъсирини ошириш учун қандай муҳим аҳамиятга эга?
– Айнан шу сабабли мен Қозоғистон ва Ўзбекистонни АҚШ учун энг муҳим нишон сифатида бироз юқорироққа кўрсатдим. Агар сиз фақат географик нуқтаи назардан қарасангиз ҳам, минтақавий меъёрлар бўйича Қозоғистоннинг зудлик билан Россияни бутун минтақадан узиб қўйишини кўришингиз мумкин; ва минтақанинг бошқа барча мамлакатлари билан чегарадош бўлган ягона мамлакат, яъни бутун радиусда ташқи таъсирларни автоматик экстраполяция қилиш учун кучларни қўллаш учун қулай марказдир.
Шунинг учун Байден Нур-Султон ва Тошкентга алоҳида эътибор қаратди, бир вақтнинг ўзида улар ташқи сиёсатида нималар қилиши ва нималарга эътибор бериш кераклигини кўрсатиб берди: биринчи навбатда, С5 + 1 формати. Биз Қозоғистон ва Ўзбекистон учун мавжуд вазиятнинг мураккаблигини тушунамиз, аммо бу минтақада кўпвекторли ёндашув тугади ва улар ўзлари ҳеч бўлмаганда яқин юз йил ичида ривожланиш векторини танлашлари керак. Аслида, Ғарб ва Шарқ ўртасида танлов қилинг. Ва уларнинг ўйлашга вақтлари йўқ, чунки бирида, худди айтилганидек, «яхши кун» террорчилар, радикаллар, экстремистлар ушбу мамлакатларга жойлаштирилиши мумкин ва улар энди уларга дош беролмайдилар. Қўшма Штатлар аллақачон ушбу мамлакатларга танлов имкониятини тақдим этмоқда: биз ёки Москва, хусусан, ўзларининг қурол тизимини сотиб олишни таклиф қилиш орқали. Туркия ҳам фаолликни намойиш этмоқда, у аллақачон ўз учувчисиз самолётларини Тошкентга таклиф қилмоқда. Буларнинг барчаси умуман бутун минтақада қуролларнинг тарқалишини назорат қилиш тизимини йўқ қилишга қодир. Шу муносабат билан Москва, мен айтганимдек, минтақавий барқарорликнинг асосий омилларидан бири бўлган Ўзбекистон раҳбариятининг мутаносиб, масъулиятли йўналишига умид қилмоқда. Ғарб давлатлари томонидан ишлаб чиқарилган ёки Ғарб томонидан назорат қилинадиган самолётларни Тошкент томонидан сотиб олиниши Ироқдаги халқаро террористик ташкилотлар аъзолари томонидан Скйларк-дан фойдаланиш фактлари мавжудлигини ҳисобга олиб, халқаро миқёсда Ўзбекистоннинг обрўсига зарба беради.
Шу маънода Россия ишлаб чиқарувчилари билан ҳамкорлик қилиш Ўзбекистон учун янада фойдалидир. Ва бу минтақадан ташқари куч марказлари билан ҳамкорлик кучайтирилса, Марказий Осиё қандай форматга эга бўлишининг амалий мисолидир. Марказий Осиё мамлакатлари, шубҳасиз, барча соҳаларда ўз салоҳиятини мустаҳкамлаш ҳуқуқига эга, аммо бу вектор бутун минтақанинг хавфсизлиги ва барқарорлиги масалаларига зид кела олмайди.
Қозоғистонга келсак, биз, албатта, унинг шаҳарларидаги ўсиш тенденциясига эга бўлган кўча фаоллигига эътибор қаратамиз. Эслатиб ўтаман, Туркия 2013 йилда унинг ичида Сурияда фаоллашишдан олдин баъзи «экологлар» гуруҳлари ҳам фаоллашган ва бу Анқара учун Сурия урушига бориш вақти келганлигини аниқ кўрсатган эди. Яъни, гап Марказий Осиёнинг «бешлиги» нинг ҳар бир давлатига нисбатан Оқ уйнинг реклама қилиш одатий бўлмаган ўзига хос тактикаларига эга эканлиги ҳақида кетмоқда.
– Сизнингча, АҚШ ва ХХР ўртасидаги қарама-қаршиликнинг кучайиши Марказий Осиё давлатларининг ХХР билан муносабатларига, хусусан, ушбу минтақада «Камар ва йўл» ташаббусини амалга оширишга қандай таъсир қилиши мумкин?
– Айни пайтда Оқ Уйнинг янги маъмурияти ўз хатти-ҳаракатларини глобал даражадаги махсус воситалардан фойдаланмасдан ўзгартиришга умид қилиб, Хитойни фаол текширмоқда. Аляскада режалаштирилган юқори лавозимли расмийларнинг икки томонлама учрашуви ҳам айнан шу мақсадга қаратилган. Хитойнинг ўзи ҳам Трамп даврига хос бўлган улкан босимнинг тугашини кутмоқда. Аммо Қўшма Штатларнинг вазифаси ҳеч қачон ўзгармаган, фақат биттаси: ХХР ва Россия Федерацияси ўртасидаги ўзаро алоқаларни ажратиш. Бунинг учун Россия Федерациясини ёки ХХРни ўзига яқинлаштириш мумкин эди.
Россия билан бу таърифга кўра энди имконсиз, шунинг учун Хитой-АҚШ муносабатларининг яхшиланиши учун хаёлпараст умид бериб, Хитойнинг йўналишини бузишга уриниш қилинган. Аммо яна бир муаммо бор: ХХРнинг кичик урушда бевосита иштирок этиши, ўз армиясининг ҳақиқий жанговар самарадорлигини синаб кўриш учун, унинг кучини ҳали ҳеч ким билмайди, шу жумладан Хитойнинг ўзи. Бунинг учун аллақачон кўплаб потенциал зоналар, хусусан, Жанубий Хитой денгизидаги баҳсли ҳудудлар мавжуд. Яъни, Қўшма Штатлар, Хитой билан таққослаганда, босим учун жиддийроқ дастакларга эга ва ҳамма нарса Байден уларни қачон ва қай даражада ишлатишга ҳаракат қилишида. Аммо Қўшма Штатлар Хитойнинг ривожланишини тўхтатиши шубҳасиз ва аслида Вашингтоннинг ўзи яширмайди.
Шу билан бирга, Марказий Осиё мамлакатлари АҚШ билан ҳамкорлик қилиш учун Хитой билан ҳамкорликдан воз кечишга тайёр эмаслар. Шу мақсадда Қўшма Штатлар иқтисодий ёрдамини «бешликка» ошириши керак, аммо Ғарбда анъанавий ваъдалардан ташқари ҳеч ким бундай кенг миқёсли «хайрия» ишларига аралашмайди. Шу сабабли, минтақа давлатлари ва Пекин ўртасидаги муносабатларни бузишга уриниш бошқа йўлни тутиши мумкин, шу жумладан уларнинг сиёсий элиталарига босим билан боғлиқ, аллақачон бузилган.
Бундан ташқари, Хитой-Россия ҳамкорлигини ажратишга уриниш, Эвропа давлатларига ХХР билан иқтисодий ҳамкорликни камайтириш бўйича кўрсатма берилганда, АҚШ ва Эвропа Иттифоқи ўртасидаги ўзаро алоқаларни кучайтириш орқали амалга оширилиши мумкин. Бундай ҳолда, ХХРнинг бутун континентал, Эвроосиё транспорт тузилмаси – шу асосда СРЕБ ва Оне Белт ишлайди – унинг роли ва аҳамиятини кескин пасайтиради. Аммо Марказий Осиё мамлакатлари Хитойга қарши ва оддийроқ схема бўйича бурилишлари мумкин: шунчаки бу халқларга «хитойлар ўзларининг барча фабрикалари ва эрларини сотиб олдилар» деб айтиш орқали.
– Яна битта савол. Марказий Осиё давлатлари ва Эрон ўртасидаги муносабатларга АҚШнинг янги маъмурияти кўпроқ салбий таъсир кўрсатадими ёки улар ҳозирги даражасида қоладими?
– Байден маъмурияти ҳар қандай ҳолатда ҳам Эронга босимни ҳар томонлама кучайтиради, аммо сиёсатчи бўлмаган Трамп давридаги каби қаттиқ эмас, шунинг учун у ҳамма жойда «болта» билан кесиб ташлаган, шу жумладан, Америка Қўшма Штатлари ва Эрон. Эрон ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги алоқаларни тўхтатиш анча осонроқ бўлар эди, агар Эрон ва ЕАУ ҳамкорлиги фаоллашмаса. Ушбу боғлиқлик Ғарб томонидан Эроннинг тўлиқ қамалига эришишга имкон бермайди. Ва деярли барча Марказий Осиё мамлакатлари, биз билганимиздек, Эвропа Иттифоқи билан боғланган. Шу сабабли, ҳозирги пайтда, бу алоқалар оддийгина бир хил даражада сақланиб қолмаяпти, балки ҳаттоки бекор қилинмаган Каспий денгизидаги алоқалар орқали янада ривожланишга мойил.
Uzbek