90-йилларда қонли фуқаролар урушидан омон қолган Марказий Осиёдаги энг кичик ва қашшоқ мамлакат асосий стратегик аҳамиятга эга. Унинг чуқурлигида олтин, рудалар, ноёб тупроқ металларининг катта конлари мавжуд. Афғонистон билан чегара Помир устидан назоратни минтақада хавфсизликни таъминлашнинг муҳим қисмига айлантиради.
Тожикистон учун Хитой аллақачон йирик савдо шерикларидан бирига, сармоялар ва кредитларнинг муҳим манбаига, шунингдек энг йирик экспортчига айланди. Кичкина ва камбағал давлат учун кучли қўшнига эътибор қаратиш мантиқан тўғри келади.
Аммо Хитойнинг Тожикистон билан ўзаро алоқалари жуда хавфли истиқболларга эга. Пекин билан муносабатларни ривожлантириш, Душанбе бошқа ташқи сиёсат йўналишларини чеклайди
Масалан, Эрон билан ҳамкорлик. Илгари, форс тилида сўзлашадиган икки мамлакат жуда яқин бўлган, аммо мухолифатдаги Тожикистон Ислом Уйғониш партияси (ТИУ) тақиқланганидан сўнг, икки томонлама ўзаро таъсир жуда совуқлашди.
2013 йилгача ТИУ барча сайловларда қонуний сиёсий куч сифатида қатнашган, аммо ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари партиянинг давлат тўнтаришига уринишини исботлаган.
Ғарб давлатлари, шунингдек, Марказий Осиёдаги авторитар, инвестиция муҳити ёмон давлатга қизиқиш билдирмайди. Россия ҳамкорликдан манфаатдор (бу эрда афғон чегараси ва интеграция интилишлари масаласи бор), аммо бу эрда ҳам ҳамма нарса силлиқ эмас.
Бир неча йил олдин Тожикистонни Eвроосиё Иқтисодий Иттифоқига (ЕАУ) қўшилиши режалаштирилган эди, аммо бу ҳеч қачон содир бўлмаган. Бу Душанбени Москванинг Eвросиё интеграцияси лойиҳаси ёнида қолдирди. Тожикистон раҳбарияти Пекин босими остида бундай қарорга келиши мумкин.
Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари билан ҳам ҳамкорлик яхши эмас. Тожикистон Президенти Имомали Раҳмон республикалар президентларининг иккала саммитида ҳам қатнашди, аммо бу ҳеч қандай келишувлар тузилишига ёки қўшма лойиҳаларнинг бошланишига олиб келмади. Араб дунёси билан ҳамкорлик энергетика соҳасидан ташқарига чиқмайди.
Шундай қилиб, мамлакатнинг Пекиндан бошқа дўстлари йўқлиги аниқланди. Аввалига Хитой билан дўстлик жуда жозибали кўринишга эга эди. Хитой кредитлар беришга, экспорт технологиясини беришга ва энг муҳими, ҳарбий соҳада ҳамкорлик қилишга тайёр.
Тожикистон минтақада биринчи бўлиб Хитойнинг хавфсизлик ташаббусига қўшилди. Тўрт томонлама механизм Хитой, Покистон, Афғонистон ва Тожикистонни бирлаштиради.
У 2016 йилдан бери ишлайди ва мамлакат хавфсизлик кенгашлари котибларининг мунтазам йиғилишлари орқали мувофиқлаштиришни ўз ичига олади. Душанбедан Пекинга йўналиш шу билан чекланмайди. Тожикистон БМТнинг барча овоз беришларида Хитойнинг позициясини мунтазам қўллаб-қувватлайди.
Албатта, тожик сиёсатининг ушбу ташқи сиёсий вектори икки халқ ўртасидаги биродарлик алоқалари туфайли ривожланмади. Душанбе шунчаки иқтисодий жиҳатдан Пекинга қарам.
Хитой Тожикистон иқтисодиётининг асосий кредиторидир. Мамлакат ўзининг «акаси» га 1,2 миллиард доллардан кўпроқ қарздор, Тожикистоннинг умумий ташқи қарзи эса 3,2 миллиард долларни ташкил этади. Тожикистоннинг энг йирик ягона кредитори бу Хитойнинг экспорт-импорт банки бўлиб, у мамлакат активларининг 49 фоизига эгалик қилади.
Тожикистон хусусий кончиларга олтин қазиб олиш учун 4,2 минг лицензия берадиҲар йили Тожикистонга кредитларни тўлаш тобора қийинлашмоқда. 2021 йил бошида мамлакат ҳукумати халқаро молия институтларига тўловлар учун имтиёзли давр берилишини сўраб мурожаат қилди.
Хитой бунга мамнуният билан рози бўлди ва тўловларни 2021 йил ўрталарига қадар тўхтатиб туришга имкон берди. Аммо бундай кечикишлар қимматга тушади. Тожикистоннинг олтин конларининг 80 фоизга яқини аллақачон Хитойга тегишли.
Улар кредитлар бўйича фоизлар сифатида ўтказилади. Шу билан бирга, Хитой тожик иқтисодиётига пул айлантиришда давом этмоқда, бу эса қарамликни янада кучайтиради. Сўнгги 14 йил ичида Душанбедан Пекинга қарздорлик қарийб олти баравар ошди, шу туфайли Осмон империяси мамлакатнинг кўплаб даромадли конлари ва корхоналарида улушга эга.
2019 йил июнь ойида Тожикистон ҳукумати ва Хитойнинг Каши Хиню Дади Мининг «Invesment limited» компанияси ўртасида қимматбаҳо металларнинг захиралари бўйича дунёда тўртинчи ўринни эгаллаган Якджилва кумуш конини комплекс равишда ўзлаштириш тўғрисида битим имзоланди.
Ушбу шартноманинг тафсилотлари ва тафсилотлари ҳали ҳам кенг жамоатчиликка маълум эмас, бу миш-мишлар ва тахминларга сабаб бўлади. Маълумки, лойиҳани Хитойнинг
SA Minerals-компанияси амалга оширади. Тожикистон ҳукумати хитойлик инвесторни зарур ускуналар ва материалларни олиб киришда даромад солиғи тўлашдан, қўшимча қиймат солиғи (ҚҚС) ва божхона тўловларини тўлашдан озод қилди. Хитой компанияси маълумотларига кўра, далада 106 киши ишлайди, уларнинг 70 нафари Хитой фуқаролари ва 36 нафари тожикистонликлардир.
Ҳозир Тожикистонда 400 дан ортиқ хитойлик компаниялар фаолият юритмоқда, бу уларни йирик солиқ тўловчилар ва йирик экспортчиларга айлантиради.
Сўнгги бир неча йил ичида Хитойнинг ТБЕА компанияси бешта электр узатиш линиясини қурди, бу эса мамлакатнинг энергетика тизимининг алоҳида қисмларини бирлаштиришга имкон берди, бу кўп йиллик қишки энергия танқислиги шароитида жуда муҳим эди.
Бундан ташқари, Душанбеда хитойликлар иссиқлик электр станциясини қурдилар (ЧП Душанбе-2), унинг ҳисобига Тожикистон Суғд вилоятидаги Юқори Кумарг ва Шарқий Дуоба олтин конларини Хитойга топширди.
Инвестициялар фақат кредитлар билан чекланмайди. 2020 йилда Хитой Тожикистонга энг катта миқдордаги гуманитар ёрдамни тақдим этди. Шу сабабли, Тожикистонда хитойларга қарши намойишлар (сўнгги йилларда Қозоғистон ва Қирғизистонда сиёсий кун тартибининг долзарб қисмига айланди) каби ҳодиса деярли мавжуд эмас. Фуқаролар хитойлик компанияларни биринчи навбатда тўловга қодир иш берувчилар деб билишади ва ҳар қандай алтернативалар уларга «хитой устунлиги» дан ҳам ёмонроқ кўринади.
Расмий ҳокимият Хитойга сўзсиз содиқлигини намойиш этади. Тожикистон фаол равишда уйғур фаолларини экстрадиция қилмоқда ва ўз ҳудудидан Хитой разведка хизматлари томонидан Афғонистонда фаолият юритаётган уйғур ташкилотларига қарши ташқи операциялар учун фойдаланишга рухсат бермоқда.
Расмий равишда Тожикистонда Хитойнинг ҳарбий базалари мавжуд эмас, аммо икки мамлакат ўртасида ҳарбий ҳамкорлик учун маълум бир инфратузилма мавжуд.
2016 йилда мамлакатлар хавфсизлик инфратузилмасини модернизация қилиш тўғрисида шартнома туздилар, бунда чегара постларини янгилаш ва чегарачилар учун ўқув марказини ташкил этиш кўзда тутилган эди.
Бундан ташқари, 2018 йилда Тожикистонда Хитой пуллари билан Терроризм ва Экстремизмга қарши кураш маркази очилди. Шундай қилиб, агар керак бўлса, Хитойнинг Халқ-Озодлик Армияси тезда республикада ҳарбий базани жойлаштириши мумкин.
Кўплаб тожикистонлик ҳарбий хизматчилар Ўрта Қиролликнинг ўқув марказларида малака оширмоқдалар. Сўнгги йилларда 400 дан ортиқ тожик зобитлари Хитой ҳарбий олий ўқув юртларида курслардан ўтдилар.
Мамлакатлар фаол равишда қўшма ҳарбий машқларни ўтказмоқдалар. Улар биринчи марта 2015 йилда Афғонистон билан чегарадош Тоғли Бадахшон автоном вилояти (ГАБО) ҳудудида ўтказилган. Уларда Тожикистон ОМОН ва Хитой жамоат хавфсизлиги вазирлигининг 250 нафар аъзоси иштирок этди.
Кейин икки мамлакат махсус кучлари Афғонистондан кириб келган шартли террорчилар ҳужумини ишлаб чиқдилар ва Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти (ШҲТ) мамлакатлари вакиллари, шу жумладан Россия ички ишлар вазири Владимир Колоколтсев машғулотларни томоша қилдилар. Шунга ўхшаш машқлар 2016 йилда бўлиб ўтган ва уларда аллақачон 10 минг ҳарбий хизматчилар қатнашган.
Илгари иқтисодий экспансияга таянган Хитой тобора кўпроқ жаҳон сиёсий жараёнларини тартибга солишда иштирок этишга интилмоқда ва Тожикистон бу сиёсатда охирги эмас. Шу билан бирга, Хитойнинг иқтисодий ва ҳарбий-сиёсий таъсирининг ривожланиши гуманитар экспансия билан бирга келади.
Бу биринчи навбатда таълим соҳасида содир бўлмоқда. Самовий империяда тожикистонлик беш мингга яқин талаба таҳсил олади, республикада хитой тилини ўргатадиган мактаблар сони кўпаймоқда, иккита «Конфуций институти» ташкил этилди, улар хитойлик «юмшоқ куч» дирижёрлари сифатида ишлайдилар.
Ушбу масала бўйича Россиянинг позицияси тўлиқ аниқ эмас. Марказий Осиё минтақасида таъсир доираларини қайта тақсимлашга оид сукутли келишувларга кўра, дастлаб Россия ва Хитойнинг «кучлари» этарлича аниқ принтсип асосида бўлинган: Москва – сиёсат ва хавфсизлик, Пекин – иқтисодиёт. Савол туғилади: Хитойнинг Тожикистондаги ҳаракатлари илгари қабул қилинган ўйин қоидаларига зид эмасми?
Энди Тожикистон Хитойни Марказий Осиёда хавфсизлик соҳасига тўлиқ киритиш учун намуна бўлмоқда. Айнан шу эрда, эҳтимол, Хитой ва Россия ўртасида кескин рақобат бошланиши мумкин, бу эса олдиндан айтиб бўлмайдиган натижаларга олиб келиши мумкин.
Республикада содир бўлаётган воқеалар бутун минтақада Хитойнинг янги стратегиясини амалга ошириш учун намуна бўлиши мумкин, бу эса «юмшоқ кучга» ҳам камроқ ишонади.
Хитойнинг Помирдаги тизимли ва изчил қурилган геосиёсати нафақат иқтисодий, инфратузилма, балки ҳарбий таъсирнинг кучайишига, Афғонистон, Покистон ва Марказий Осиёда Хитойнинг устун ҳукмронлиги истиқболларини мустаҳкамлашга ёрдам беради.
Uzbek