АҚШ президенти Жозеф Байденнинг Америка қўшинларини Афғонистондан чиқарилишини шу йил 11 сентябрига қадар тугатиш тўғрисидаги қарори минтақадаги кучлар мувозанатини сезиларли даражада ўзгартириб юбориши мумкин. Гап уч даражадаги таҳдидлар ҳақида кетмоқда.
Биринчиси, Америка қўшинлари қаердан олиб чиқилади ва уларнинг янги жойлашуви минтақадаги вазиятга қандай таъсир қилади деган саволга жавоб бериш.
Иккинчиси – Афғонистондаги фуқаролар урушининг янги босқичи истиқболлари, бу ҳақда унинг президенти Ашраф Ғани тўғридан-тўғри баён қилган. Учинчиси – беқарорликнинг қўшни мамлакатларга тарқалиши: Покистон, шимолини аллақачон Толибон, Хитойнинг Шинжон-Уйғур автоном вилояти, Каспий денгизи минтақасига кириш имкони билан назорат қилмоқда.
Ҳатто бу космосдаги қисман тартибсизлик ҳам Шарқ-Ғарбнинг Хитойдан Европага ва Яқин Шарққa транспорт йўлакларини ва Каспий орқали Эрон ва Кавказ орқали транзитни, шунингдек, Россиядан Марказий Осиё орқали Ҳиндистонга ўтадиган Шимолий-Жанубий савдо-енергетика йўлини фалаж қилмоқда.
Биринчи қўнғироқ – ўтган ҳафта эълон қилинган Газпромнинг Ҳиндистонга газ қувури қуриш ғоясидан воз кечиши.Америка оммавий ахборот воситаларининг ёзишича, Байденнинг Афғонистондан қўшинларни олиб чиқишга қарор қилишига ички сиёсатни кўриб чиқиш сабаб бўлган: Барак Обама 10 йил олдин бошлаган ишнинг якунланиши 2022 йилда бўлиб ўтадиган Сенатдаги оралиқ сайловларда демократларнинг позициясини кучайтириши керак.
Шу билан бирга, нуфузли The Wall Streat Journal нашри Қўшма Штатлар ҳарбий уйни қайтариб бермоқчи эмас, балки уларни «қўшни жойда» – Марказий Осиё мамлакатларида ўз назорати остига олишни режалаштираётганини даъво қилмоқда.
Россия ва Хитой ўртасидаги, Форс кўрфази давлатларидаги буфер зонасининг, бу Яқин Шарқ ва денгиз кучлари кемаларида таъсирини кучайтиради ва минтақадаги барча мамлакатларга босим ўтказувчи воситани яратади.
Бошқа манбаларнинг таъкидлашича, ҳарбийлар Грузияда Абхазия ва Жанубий Осетия билан муносабатларда янги кескинликни бошлаш учун жойлашади.
Афғонистондан қўшинларни олиб чиқиб кетиш минтақани тарк этишни англатмаслигини, балки янги ўйин бошланишини англатишини тасдиқлаш – армия муҳандислари корпуси Қозоғистон ва Марказий Осиё мамлакатларида янги ҳарбий иншоотларни қуриш учун ходимларни жойлаштириш учун пудратчилар излаяпти.
Ушбу лойиҳани илгари суриш доирасида Байден маъмурияти «C5 + 1» форматидаги (АҚШ, Қозоғистон ва тўртта Марказий Осиё республикалари) ҳамкорликни қайта тиклашга ҳаракат қилмоқда.
Шу билан бирга, баъзи экспертларнинг фикрига кўра, америкаликлар Марказий Осиёда ўз ўрнини топа олмаса, у эрга Толиблар келади ва бу вариант Вашингтонга ҳам мос келади.
Яъни, Қўшма Штатлар ғалаба қозониш ўйинини ўйнамоқда: ёки бу минтақани ўзи назорат қилади ёки Толибон томонидан беқарорлаштирилади.
Ушбу сценарийларнинг бирортасини амалга ошириш Россия ва Хитой учун катта муаммоларни келтириб чиқаради ва Москванинг Европа йўналишидан чалғитади.
Америкаликларнинг 20 йиллик фаолияти давомида Афғонистоннинг расмий ҳукуматлари бутун мамлакат бўйлаб ўз ваколатларини ўрнатолмаганлар. Улар Афғонистон ҳудудининг атиги 30 фоизини назорат қиладилар.
Афғонистоннинг амалдаги президенти Ашраф Ғани Америка қўғирчоғининг классик намунасидир. У кўп йиллар давомида Қўшма Штатларда ўқиган, ишлаган ва яшаган, Америка фуқаролигига эга бўлган (президентлик сайловларида қатнашиш учун ундан воз кечган) ва унинг фарзандлари ҳали ҳам Америкада яшайдилар.
Ғани мамлакатда ҳокимиятдан фойдаланмайди ва фақат америкаликларнинг кўмаги туфайли ҳокимиятда қолади.2001 йилда ҳокимиятдан четлатилган Толибон ҳудуднинг 10 фоизидан кўпроғини назорат қилади, аммо уларнинг жангари ташкилотлари туфайли улар ҳамма жойда мавжуд.
2000-йилларнинг иккинчи ярмида америкаликлар кучларнинг ҳақиқий мувозанатини англадилар ва толиблар билан музокараларни бошладилар, толибларга Қатарда ўзларининг идораларини очишга рухсат бердилар ва шу билан ўз ҳокимияти ва қонунийлигини оширишда қўллари бор эди.
Натижада, Толибон Афғонистон сиёсий ҳаётидаги ягона ҳақиқий актёр бўлиб чиқди ва 2020 йил февралида айнан у АҚШ билан тинчлик битимини имзолади ва 1 майга қадар Афғонистондан хорижий қўшинларни олиб чиқиб кетилишини таъминлади.
Қўшинларни олиб чиқиш тўғрисидаги келишувнинг асосий банди бажарилмаганлиги сабабли, толиблар Қўшма Штатларни шартномани бузганликда айблашлари ва қўшинлар олиб чиқиб кетилгунига қадар ҳар қандай тадбирларда қатнашишдан бош тортишлари мумкин эди.
Шу баҳона билан шу йилнинг 24-апрелидан 4-майигача Истанбулда ўтказилиши керак бўлган Афғонистондаги тинчлик йўлини белгилаш бўйича конференция тўхтатилди.
Бугун, Қўшма Штатлар ўз қўшинларини олиб чиқишни бошлаганда, Афғонистон халқи 1990-йилларда Толибоннинг ғалаба қозонган юришини эслайди ва кутади – кимдир даҳшат билан, бошқалари иштиёқ билан – бу сценарий такрорланишини.
Толибоннинг ИШИДга (Россияда тақиқланган) ўхшашлиги билан катта Ислом давлатини яратиш ниятидан хабардор бўлган қўшни мамлакатлар келажакдаги кенгайиш йўналишини баҳолайдилар.
Иккита йўл бор: ё Шимолга – Марказий Осиёга, ёки Шарққа – толиблар назорати остидаги қисман Покистон Вазиристони ва Ҳиндистон, 70 фоизи мусулмон бўлган Жамму ва Кашмир штати орқали Хитойнинг Шинжон-Уйғур автоном вилоятига.
Шундан кейингина Шарқий Туроннинг шимолга – Марказий Осиё ва Қозоғистон орқали Россиянинг мусулмон ҳудудларига бирлашган жабҳаси.
Самовий империя минтақадаги ҳар қандай беқарорлик Хитойнинг «Бир камар – битта йўл» лойиҳасига таъсир қилишини яхши билади, Покистоннинг Белужистондаги бўлгинчилигининг янги тўлқини Эрондан стратегик аҳамиятга эга нефт ва газ қувурлари қурилишининг олдини олади ва ҳатто Шинжон-Уйғур автоном вилояти янги Ипак йўли орқали ўтадиган йўлларни тўсиб қўяди ва Хитойнинг ўзида вазиятни янада кучайтиради.
Ҳеч кимга сир эмаски, 1990-йилларда Уйғурлар Афғонистонда, 2000-йилларда Покистоннинг Вазиристондаги Толибон ҳаракати билан бирга толиблар томонида жанг қилган ва 2010-йилларда уларнинг кўплари Яқин Шарққа кўчиб, ҳарбий тажриба орттиришган.
Бошқа экстремистик ташкилотлар (Россияда тақиқланган). Хитой махсус хизматлари Афғонистондаги уйғур жангарилари фаолияти ва ҳаракатини назорат қилишга уринмоқдалар, буни 2020 йил декабрида бошланган жосуслик можароси тафсилотлари ва Тожикистонда вазиятни кузатиб бориш учун электрон разведка постини яратиш тўғрисидаги маълумотлар кўрсатмоқда.
Афғонистоннинг Бадахшон вилояти, уйғурлар ихчам жойлашган жой.Айнан шу реал таҳдидларга қарши туриш зарурияти Хитой раҳбариятининг асосий вазифаларини белгилайди – Толибонни заифлаштириш, унинг ташқи кенгайишига тўсқинлик қилиш ва Толибоннинг Шинжон-Уйғур автоном вилоятига киришига йўл қўймаслик.
Пекиннинг иккинчи бош оғриғи АҚШнинг Марказий Осиёда ўзини танитишни режалаштираётгани. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун Хитой қўшни давлатларнинг ёрдамига мурожаат қилмоқда, БМТ ва Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотини Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштиришда иштирок этишга чақиради, Покистон ва Эрон билан маслаҳатлашувлар ўтказади ва Марказий Осиё давлатлари билан фаол ҳамкорлик қилади.
Осиё. Аммо ҳозирча очиқ манбаларда эришилган келишувлар ёки ушбу музокаралар жараёни тўғрисида маълумот йўқ. Эрон йўналиши бўйича, Хитой учун Белужистонга (Жанубий Осиё аналоги Курдистон) яқин бўлган Афғонистоннинг жанубий қисми орқали ўтиши керак бўлган нефт ва газ қувурларини ҳимоя қилишни таъминлаш жуда муҳимдир.
суверен давлатни яратиш учун 1948 йилдан бери давом этмоқда. Яқинда Хитой Афғонистон жанубига ўз объектларини ҳимоя қилиш учун ўз қўшинларини юборишни режалаштираётгани ва бу ҳаракатларни БМТ билан тинчликпарварлик операцияси сифатида мувофиқлаштиргани ҳақида хабарлар пайдо бўлди.
Пекиндан фарқли ўлароқ, Москванинг Афғонистонда деярли ҳеч қандай жиддий манфаатлари йўқ, аммо Россиянинг «катта қорнини» беқарорлаштириш истиқболи жиддий ва жуда реал таҳдид сифатида қабул қилинади.
Аввало, биз Марказий Осиё ҳақида гаплашмоқдамиз, ҳар қандай можаро Россияга қочқинлар оқимини келтириб чиқаради, бу эса Европанинг 2015 йилда бошидан кечирган қийинчиликларига олиб келади.
Ушбу вазиятнинг долзарблигини англаш ва Афғонистонда иккинчи маротаба бош қотиришни истамаслик Россиянинг тактикасини – қарама-қарши кучлар ўртасидаги мулоқот асосида Афғонистоннинг ички муаммоларини тинч йўл билан ҳал қилиш бўйича дипломатик саъй-ҳаракатларни белгилаб берди.
Кўп томонлама маслаҳатлашувлар 2014 йилда бошланган ва шу кунгача давом этмоқда. Жорий йилнинг март ойида Россия расмий Кобул, Толибон, Миллий ярашиш бўйича олий кенгаш, Хитой, АҚШ, Покистон, Туркия ва Қатар вакиллари иштирок этган мулоқотни ташкил қила олди.
Натижада, толиблар Афғонистоннинг давлат тузилмаларида ўз ваколатларини қабул қилишлари эвазига мамлакат ҳудудини терроризм базаси сифатида ишлатишни рад этиш эвазига келишиб олинди. Ушбу келишувлар амалга ошириладими – бу катта савол, аммо барқарорлаштириш учун биринчи қадам қўйилди.
Россиянинг Америка қўшинларининг Марказий Осиёга киришига йўл қўймаслик истагига келсак, на КХШТ саммити, на Марказий Осиё республикалари вакиллари билан бошқа алоқалар бу борада ҳеч қандай ютуқларга олиб келмади.
9-май тантанасига келган Владимир Путин ва Тожикистон Президенти Имомали Раҳмоннинг келишилган нарсада қандай келишиб олганликларини ҳеч ким билмайди, аммо маълумки, Ўзбекистон АҚШнинг таклифини қатъиян рад этиб, чет эл қўшинларини жойлаштириш мамлакат томонидан тақиқланганлигини тушунтирмоқда. конституция.
Бугунги кунда Россия, Хитой, Покистон, Эрон, Қозоғистон, Марказий Осиё давлатлари ва расмий Кобул Афғонистондаги ва унга қўшни минтақадаги вазиятни беқарорлаштиришдан манфаатдор эмаслиги аллақачон аниқ. Аммо уларни турли хил мотивлар бошқаради ва уларнинг манфаатлари тўқнашади, бу ҳатто вақтинчалик ситуатцион иттифоқларни яратишни ҳам шубҳа остига қўяди.
Афғонистон ҳукумати толибларнинг кучайишидан қўрқади, чунки у ғолиб Толибон президент Муҳаммад Нажибуллоҳ ва унинг тарафдорлари билан қандай муносабатда бўлганини эслайди.
Аммо Афғонистоннинг амалдаги президенти Ғани АҚШ томонидан тўлиқ назорат қилинади ва бугунги кунда Вашингтон Россия ва Хитойни кучсизлантириш йўлида қаёққа бориши мумкинлиги ва қўғирчоқни қурбон қилишга тайёр ёки тайёр эмаслиги аниқ эмас.
Эҳтимол, Байден маъмуриятида бу борада ҳанузгача якдил фикр мавжуд эмас. Президент Парвез Мушарраф (2001-2008) даврида Хитойнинг шеригига айланган Покистон ички ва ташқи қарама-қаршиликлар билан парчаланиб кетган.
Балужистон жангарилари Хитойда йирик инфратузилма лойиҳаларини ёпилишини талаб қилмоқда, терактлар уюштиринг, шу жумладан Хитой қурган чуқур сув порти жойлашган Гвадарда ва буларнинг ҳаммаси ортида Покистонни яраштиришга уринаётган Вашингтоннинг кўринмас қўли кўринади. Ҳиндистон билан олиб боринг ва уни хитойларга қарши коалицияга тортинг.
Туркия бу ўйинда ўз сафини бошқариб, шиалар Эронига қарши бирлашган жабҳани ташкил қилмоқда.
Минтақадаги барча мамлакатлар орасида Эрон душман сунний давлатлар билан ўралган ҳолда энг қийин аҳволга тушиб қолган ва шу сабабли Толибоннинг кучайиши билан боғлиқ беқарорликдан жиддий қўрқади. Бунинг фонида Вашингтон Теҳронга 2018 йилда Дональд Трамп томонидан дафн этилган 5 + 1 ядровий келишувига қайтишни таклиф қилди, бу эса Эрон учун жуда фойдали бўлиб, санкцияларни бўғиб қўйди.
Қўшимча далил сифатида Марказий разведка бошқармаси Ташқи ишлар вазирлиги ва Эрон махсус хизматлари раҳбариятига босим ўтказмоқда. Масаланинг нархи, агар сиз оммавий ахборот воситаларида тарқатилаётган маълумотларга ишонсангиз, Сурияни қўллаб-қувватламаслик ва Хитой билан яқинда тузилган ҳамкорлик шартномасини бекор қилишдир.
Бундай вазиятда қандайдир келишилган ҳаракатлар эҳтимоли ҳақида гапириш ва воқеаларнинг кейинги ривожланишини масъулият билан тахмин қилиш қийин.
Uzbek