Пандемия даврида ХХР ҳукумати мамлакатда ўтган қирқ йил давомида амалга оширилган либерал ислоҳотларни босқичма-босқич чеклашни бошлаши ва асрлар давомида таниш бўлган иқтисод ҳамда сиёсат курсини ўташи мумкинлиги ҳақидаги башорат жуда оммалашди.
Ушбу тенденциянинг кўрсаткичларидан бири, хусусан, хитойлик ёшларнинг давлат хизматига бўлган қизиқишининг ортиши. Росбалт кузатувчиси Россия Фанлар академиясининг Узоқ Шарқ институти директори вазифасини бажарувчи Алексей Масловдан ҳақиқатан ҳам Хитойдаги ислоҳотларнинг рад этилиши ҳақида гапириб беришни сўради.
– Яқинда тармоқ Хитойда амалдорлар сони бир неча йилдан бери ўсиб бормоқда деган фикрга дуч келди. Давлат хизматига кириш учун республика имтиҳонини топшириш учун олий ўқув юртлари битирувчиларининг рақобати жуда катта – битта жойга 70-90 киши мурожаат қилади. Шу нуқтаи назардан, Хитой Ғарб типидаги капиталистик иқтисодиёт билан «етарлича ўйнаган» ва яна сўнгги икки минг йил ичида бўлгани каби яна бюрократик жамиятга айланмоқда деган баҳолар мавжуд. Сиз бу гапларга қўшиласизми?
– Бу фикр Хитой тарихини нотўғри тушунганлиги сабабли бўлиши мумкин. Анъанага кўра, мамлакатда мансабдор шахслар сони умумий аҳолининг тўрт фоизига тенг эди ва ҳозир ҳам шундай.
Бундан ташқари, бу нисбат жуда узоқ вақт олдин, ҳеч бўлмаганда XII асрдан бошлаб шаклланган ва XX асрнинг бошларига қадар мавжуд бўлган. Мао Сзедун даврида, 1949-50 йиллардаги фуқаролар уруши ва коммунистик инқилобдан кейин амалдорлар сони ҳам деярли ўзгармай қолди.
Таққослаш учун: ҳозирги Россияда давлат ва муниципал хизматчилар 15 фоизни ташкил қилади. Демак, Хитой «амалдорлар мамлакати» деган даъво афсонадир. Бундан ташқари, «котиблар» деб аталадиган нарсалар кўпинча амалдорлар билан аралаштирилади.
Қадимги замонлардан бери Хитойда таълим олган, аммо умуман иши бўлмаган ва эркин зиёлилар бўлган одамлар, масалан, тўғонлар, йўллар, шаҳарлар қуришда менежер сифатида хизмат қилганлар чақирилган.
– Хозирги кунда ХХРда давлат хизматчиларининг ёпиқ кастаси ташкил этилаётгани кўринмайдими?
– Бугун ХХРдаги ҳар қандай мансабдор шахс жуда қийин имтиҳондан ўтиши керак эди. Инқилобгача бўлган Хитойда ҳам ҳар қандай деҳқон тегишли синовлардан ўтса, давлат маъмурига айланиши мумкин эди. Бу улкан рақобатни вужудга келтирди.
Бугунги кунда ҳар бир вилоят, туман ва шаҳарда мансабдор шахсларни тайёрлаш учун юқори партия мактаблари мавжуд. У эрда менежерлар ўқитилади, улар жуда қаттиқ назорат остида.
Шу билан бирга, мансабдор шахслар учун интизом йилдан-йилга кучайиб бормоқда. Агар, масалан, бир йил олдин, баъзи бир штат ёки вилоят раҳбарлари ресторанларда ёки массаж салонларида кўнгил очган фотосуратларни нашр этишга қодир бўлса, бугунги кунда бундай нарсани тасаввур қилишнинг иложи йўқ.
Ва мансабдорларнинг иш ҳақи кичик ёки ўрта бизнесга қараганда анча юқори бўлса-да, бу шаҳарда ўртача иш ҳақидан ошиб кетиши мумкин эмас. Уларнинг даромадлари ва кўчмас мулклари жуда диққат билан кузатилади, ҳар қандай коррупция алоқалари қатъиян тўхтатилади.
– Бугунги кунда ким асосан Хитойда давлат ёки муниципал бошқарувчига айланмоқда?
– Кўпинча, давлат хизматчиларининг оилаларидан бўлганлар энди мансабдорга айланишмоқда.
– СССРда бу «непотизм» деб номланган ва улар унга қарши фаол кураш олиб боришган …
– Хитойда бу непотизмга олиб келмайди. Маъмурлар кўпинча бошқа минтақага ишлашга юборилади, улар доимий равишда иш жойларини ўзгартирадилар. Айланиш ўртача тўрт йилда бир марта амалга оширилади.
– Ва шунга қарамай, бугунги кунда Хитойда амалдор сифатида ишлаш бизнес қилишдан кўра анча фойдалироқ деган фикр бор, чунки давлат хизматчиларининг иш ҳақи ўртача ишбилармонларнинг даромадларидан юқори.
– Бугунги кунда ХХР кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлаш бўйича улкан чора-тадбирлар пакетини қабул қилганлигини ҳисобга олсак, сиз бизнесда кўпроқ пул ишлашингиз мумкин. Тўғри, ишбилармон мансабдор шахснинг пенсияси каттароқ ва барқарор мавқега эга эканлигидан ютқазади, агар у албатта қўпол хато қилмаса.
Аммо, у ёки бу тарзда, Хитойда бизнес юритиш барибир юз фоиз фойдалироқ. Давлат реал секторнинг ривожланишини рағбатлантиради, ўзи эмас, маъмурий аппарат жуда кўп ўсмайди. Фақат янги шаҳарлар ўсганда ўсиши мумкин. Кейин у ёки бу минтақада ёки шаҳарда янги мансабдор шахслар учун сўров мавжуд.
– Бугун яна, мамлакат иқтисодий ўсиши юқори бўлган пайтларда бизнесни ривожлантиришни рағбатлантириш фойдалидир деган фикр жуда кенг тарқалган. Энди кўпчилик расмий Хитой статистикаси рақамларини сўроқ қилмоқда ва бу муваффақиятлар Хитой ҳукумати томонидан бўрттирилган деб таъкидламоқда.
– Биз расмий рақамлардан ташқари, билвосита ўсиш кўрсаткичлари ҳам мавжудлигига асосланишимиз керак. Масалан, ХХРда 2020 йил охиридан бошлаб, масалан, электр энергияси истеъмоли кескин ошди.
Бу мамлакат ялпи ички маҳсулотининг ўсиши тўғрисидаги расмий маълумотлар билан ўзаро боғлиқ бўлиб, ўтган йили бу кўрсаткич 2,4 фоизни ташкил этди. Хитой иқтисодиёти тикланишининг яна бир билвосита белгиси шундан иборатки, кичик ва ўрта бизнесга бериладиган кредитлар қарийб уч бараварга кўпайган.
Таъкидлаш жоизки, ўтган йил охирида ЯИМ ўсиши қайд этилган минтақада Хитой иқтисодиёти ягона эмас. Масалан, Вьетнамда бу 2,9 фоизни ташкил этган.
Бундан ташқари, Хитойнинг ишбилармонлик фаоллиги индекси ҳам ошди. Сўнгги ойларда у 50 фоиздан юқори бўлди. Бу товар айирбошлашнинг кўпайиши, савдонинг кучайишини англатади. Шу сабабли мамлакатнинг айрим ҳудудлари 17 фоизгача иқтисодий ўсишни кўрсатди.
Албатта, бу асосан пандемия ва иқтисодий инқироздан кейин «тикланиш ўсиши» деб номланади, аммо, улар айтганидек, натижа аниқ. Нима бўлганда ҳам, мен бугун Хитойда иқтисодий ислоҳотлар сиёсатининг рад этилаётганига гувоҳ бўлаяпмиз, деб айтмаган бўлардим.
Александр Желенин суҳбатлашди.
Uzbek