1990 йилларда пайдо бўлган Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида сув тақсимлаш механизми ҳали ҳам ҳаётга татбиқ этилиб келинмоқда. Аммо унинг иши бўйича шикоятлар узоқ вақтдан бери бор.
Май ойининг ўрталарида Марказий Осиёда сувни мувофиқлаштириш бўйича давлатлараро комиссиянинг ICWC 80-йиғилиши бўлиб ўтди. Ушбу орган минтақадаги сув ресурсларини муҳофаза қилиш, бошқариш ва улардан оқилона фойдаланиш билан шуғулланади.
Беш республиканинг тармоқ идоралари вакиллари иштирокидаги навбатдаги йиғилишда «2020-2021 йилларнинг ўсмаган мавсумининг натижалари кўриб чиқилди, шунингдек, мамлакатларнинг сув олиш чегаралари тасдиқланди ва иш режимлари Норин-Сирдарё сув омборлари каскадининг 2021 йил вегетация даври кўриб чиқилди. »
Шундай қилиб, Марказий Осиё аграрлари яқин ойларда сувсиз қолмайди. Сўнгги йилларда улар деярли ўзгармаган бўлса ҳам, сув олишнинг аниқ кўрсаткичлари ошкор қилинмади. Сирдарёнинг энг катта оқими – 92% гача – Ўзбекистон ва Қозоғистонга тўғри келади ва Амударёнинг қуйи оқимининг тахминан 84% ни Ўзбекистон ва Туркманистон тенг тақсимлайди. Қолганлари электр энергиясини ишлаб чиқариш ва далаларни суғориш учун сувга муҳтож бўлган Қирғизистон ва Тожикистонга кетади.
Шунга ўхшаш схема узоқ вақтдан бери ишлайди, фақат сув ҳажми ўзгаради. Аммо узоқ муддатли истиқболда у Марказий Осиёдаги демографик ва иқтисодий вазият ва глобал исиш туфайли ўзгариши мумкин. Мутахассисларнинг фикрига кўра, бу асрнинг ўрталарига келиб, Помирнинг қор қопламлари майдони камаяди ва бу сув етишмаслигига олиб келади. Шу билан бирга, минтақада сувга бўлган эҳтиёж кучаяди.
Оролни қутқариш халқаро жамғармаси 90 йилларнинг яна бир ҳолатидир, у экологик фалокатни маҳаллийлаштириш мақсадида яратилган. Аммо у денгизнинг қуриши муаммоси билан шуғулланганлиги сабабли, у аниқ сабабларга кўра минтақадаги сувдан фойдаланиш муаммосини ҳал қилиши керак эди.
Охир оқибат ICWC ва IFAS бир-бирини такрорлаши аниқ бўлди. Шунинг учун, сув қўмитасини Жамғарма таркибига киритиш орқали уларни бирлаштиришга қарор қилинди.
2018 йилда Қирғизистоннинг собиқ президенти Сооронбай Жеэнбеков 2018 йилда Оролни қутқариш халқаро жамғармасига даъволар билан чиқди. У Бишкекнинг Жамғарма таркибидаги иштирокини тўхтатиш тўғрисидаги қарорини «ҳозирги шаклда IFAS йиғилмаслиги билан изоҳлади.»
Унинг сўзларига кўра, Жамғарма фаолияти асосан суғориш ва экология учун сув ресурсларидан фойдаланишга қаратилган, гидроэнергетика муаммолари эса четда қолмоқда. Охирги йўналиш Қирғизистон учун кўпроқ қизиқиш уйғотади, аммо IFAS да унинг позицияси ҳисобга олинмайди. Жеэнбеков «Қирғизистон томонидан Фонд доирасида таклиф қилинган бирорта ҳам гидроэнергетика лойиҳаси қўллаб-қувватланмагани» билан изоҳлади.
Сиёсатчи Қирғизистон ва Тожикистонга чиқарган суви учун товон пули тўлашни кўзда тутувчи 1998 йилги битимга қайтишга чақирди. Бироқ, ҳужжат бешта мамлакат ҳукуматлари томонидан имзоланган ва Жамғарма фаолияти билан боғлиқ эмас. Жеэнбеков, шунингдек, IFAS нинг вазифаси дастлаб «сувдан фойдаланиш соҳасидаги устувор лойиҳаларни амалга ошириш учун молиявий ресурслар ва инвестицияларни» тўплашдан иборат эканлигини эслади. Шу муносабат билан у Жамғармани ҳар томонлама модернизация қилишни таклиф қилди.
«Бундай ислоҳотнинг мақсади – барча Марказий Осиё давлатларининг манфаатлари ва долзарб эҳтиёжларини бир хил ҳисобга олишдир», – деди сиёсатчи. У чора-тадбирлардан бири сифатида у «IFAS тузилмасидан Давлатлараро сув координацион комиссиясини чиқаришни» таклиф қилди ва сувдан фойдаланувчилар ва энергетикларнинг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда янги тузилмани яратишни таклиф қилди.
Uzbek