«Олдинги йилларда Қирғизистон расмий равишда Москвага билан, аслида Ғарб билан парда ортида ўйин ўтказди».
Бу фикрни Полит Навигаторга берган интервьюсида таниқли қирғиз сиёсатшуноси Медербек Корганбаэв Қирғизистоннинг янги Президенти Садир Жапаровнинг яқинда Москвага ташрифи ва келгусидаги ҳамкорлик истиқболлари ва мажбуриятларга оид бир қатор саволларга жавоб берди.
– Кўпгина экспертлар Садир Жапаровнинг Москвага ташрифини муваффақиятли деб билишади, бу сафар янада яқин ҳамкорлик қилиш мақсадида алоқа ўрнатилди. Ушбу саёҳат натижаларига қандай қарайсиз ва унинг олдига қўйилган вазифаларга эришилдими? Умуман Қирғизистон ташқи сиёсатини қандай баҳолайсиз?
– Президент Садир Жапаровнинг Москвага сафари олдиндан тахмин қилинган ва кутилган эди, буни Қирғизистон тузилмаларининг сиёсий анъанаси деб аташ мумкин. Қирғизистон Республикасининг янги президенти ҳар доим ўзининг ташқи сафарларини Россия билан бошлаган. Қирғизистон президентининг ушбу саёҳати қанчалик муваффақиятли бўлган – буни вақт кўрсатади. Улар айтганидек, ҳамма нарса олдинда. Қирғизистоннинг ҳозирги раҳбарияти учун протокол учрашувлари билан чекланиб қолмасдан, аслида Россия билан ўзаро манфаатли ҳамкорликни кучайтириш, уларнинг Москва билан стратегик шерикликка бўлган қизиқишини реал қадамлар билан исботлаш жуда муҳимдир. Менинг фикримча, бу аввалги Қирғизистон президентларининг асосий хатоси. Бишкекнинг ташқи вектори расмий равишда Москвага йўналтирилган эди, лекин аслида Қирғизистон Республикасининг юқори қаватлари икки ёки уч жабҳада саҳна ортидаги ўйинни ўтказишди – Кремлдан, Ғарбдан ва бошқалардан бирон бир фойда олиш учун минтақавий ўйинчилар. Бундай ҳаракатларни кўпвекторли сиёсат деб аташ қийин. Россия Федерацияси Давлат Думаси Раиси Вячеслав Володин 2020 йил декабрь ойида Қирғизистон президенти вазифасини бажарувчи Т. Мамитов бошчилигидаги делегация билан учрашувда: » Айрим мамлакатларда интеграция масаласининг ажабланарли жойи йўқ» деган.
Володин бу сўзларда ўзининг нуқтаи назарини эмас, балки ташқи сиёсат йўналишида икки томонлама ўйин кўрсатаётган шерикларига нисбатан Кремлнинг позициясини ифода этади. Бу биринчи навбатда Белорусияга тегишли. Лукашенко Ғарб билан ишқибозлик қилди ва ўз мамлакати иқтисодиёти учун янги субсидиялар ва имтиёзларни талаб қилиб, Кремл билан такаббурлик қилди. Натижада, Ғарб томонидан очиқчасига қўллаб-қувватланадиган майдонга эга бўлди. Ўша қийин даврда Белорусия Россиянинг кўмаги билан давлат тўнтариши ва бетартибликдан халос бўлди. Москва Белоруссия иттифоқчисига елкасини таклиф қилди ва қонуний ҳукуматни қўллаб-қувватлади. Шунинг учун Қирғизистон раҳбарияти давлат ташқи сиёсатини қуришда геосиёсий, иқтисодий, тарихий омилларни ҳисобга олишга мажбурдир. Агар қўшни республикалар ёки бирон бир минтақавий ўйинчи моддий манфаатларни хайрия қилса ва қўшма лойиҳаларни амалга оширишни таклиф қилса, расмий Бишкек бундай совғалар ва таклифларга диққат билан муносабатда бўлиши ва таҳлил қилиши керак ва ушбу совғалар эвазига нима сўралиши ва қандай оқибатларга олиб келиши мумкин ҳамкорлик натижаси? Зеро, ҳар бир давлат фақат ўз миллий манфаатларини кўзлайди. Ҳа, сиз минтақавий ўйинчилар ва жаҳон миқёсидаги кучлар билан ноз-карашма қилишингиз мумкин, аммо жуда муҳим дақиқада бизнинг ёрдамимизга фақат ҳақиқий иттифоқдош келади. Кўп векторли сиёсат расмий Бишкек хавфсизлиги ва барқарорлигининг кафолати эмас. Бугун Қирғизистон учун ҳимоя кафолати, аввало, Ғарб ва минтақавий кучлар билан яхши алоқалар эмас, КХШТга аъзоликдир.
– Россия қуролли кучлари томонидан Қирғизистон армиясига янги турдаги қуролларни топшириш фактини қандай баҳолайсиз ва мудофаа соҳасида Москва ва Бишкек ўртасидаги муносабатларни янада мустаҳкамлаш бўйича қандай қарашларингиз бор?
– Бу Россия ва Қирғизистон ўртасидаги ҳарбий-техник ҳамкорликнинг юқори даражасидан далолатдир. С-300 зенит-ракета тизимлари каби стратегик қуролларнинг узатилиши Москванинг жамоавий хавфсизлик бўйича шерикларининг мудофаа салоҳиятини кучайтириш истагидан далолат беради. 2012 йилдан бери Москва қуролли кучлар ва Қирғизистон чегара хизмати эҳтиёжлари учун қурол-яроғ ʼва жиҳозларни етказиб беришни бошлади. Энди 1991 йилдан бери биринчи марта Қирғизистон юқори аниқликдаги қуролларни бепул олади. Менинг тахминимча, С-300ни сақлаш ва шахсий таркибимизни тайёрлаш юкини Россия ҳарбийлари зиммасига олади ва бу биз учун жуда яхши ёрдам бўлади. Ҳамкорлигимиз ривожига келсак, Қирғизистон учун Россия билан биргаликда Қирғизистон Республикаси Қуролли Кучлари эҳтиёжлари учун асбоб-ускуналар, ускуналар, шахсий ҳимоя воситаларини ишлаб чиқариш бўйича қўшма корхоналар ташкил этиш фойдали бўлади. Бу бошланғич учун, кейин рус зирҳли машиналари ва учувчисиз самолётларини йиғишни ташкил қилиш мумкин бўлади. Умуман олганда, потенциал жуда катта. Бажариладиган иш бор. Ҳаммаси бизга боғлиқ.
– Садир Жaпаровнинг ўзи парламент бошқарувидан президентлик бошқарувига ўтиш билан боғлиқ кенг кўламли ислоҳотларни ўйлаб топди. Ушбу мақсадлар учун республиканинг янги асосий қонуни ишлаб чиқилмоқда. Ушбу конституциявий ислоҳот сиёсий вазиятни барқарорлаштириш ва элитани бирлаштиришга қодирми?
– Конституция шунчаки ҳуқуқий ҳужжатдир, янги асосий қонунни амалга оширишнинг муваффақияти Президент Садир Жапаровнинг сиёсий иродасига боғлиқ. Янги Конституция республика раҳбари шахсида ягона ҳаракат ва жавобгарлик марказини яратади. Барқарор сиёсий вазият ва сиёсий элита мувозанатининг сақланиб қолишига бевосита президент томонидан қабул қилинган қарорлар ва шу ирода ифодаларининг натижалари таъсир қилади ёки таъсир қилади. Бизга президент ва элита ўртасида диалог керак. Агар президент фақат атрофидагиларни тинглашни бошласа ва сиёсий гуруҳларнинг таклифларини рад этса, унда можаронинг олдини олиш мумкин эмас. Президент учун сиёсий мослашувчанлик ва сиёсий доиралар билан муросага келиш қобилиятини намоён этиш муҳимдир. Президентларнинг кенг ваколатлари авторитаризм, фойда ва репрессия воситаларига айланмаслиги керак. Қирғизистонда, тарих кўрсатганидек, президент ҳокимияти бир неча бор оилавий ва кланлар бошқарувининг равнақи учун шароит яратди. Шу сабабли, жамиятда президентлик республикасига қайтиш ҳақида қўрқув мавжуд. Бошқа томондан, Қирғизистондаги парламент республикаси қирғиз халқининг умидларини оқламади ва парламентнинг ўзига бўлган ишонч даражасини пасайтирди. Аммо Жўқорғи Кенгес айнан Акаев ва Бакиев президентлиги даврида сиёсий жиҳатдан кучли эди. 2015 йилдан кейин, менинг фикримча, парламент сиёсий мустақиллигини йўқотди ва Президент Атамбаeвга содиқ қолди. Президент ҳокимияти халқ манфаати учун хизмат қилиши ёки бир кишининг диктатурасини келтириб чиқариши мумкин.
– Содир Жапаров сизнинг фикрингизча, белгиланган вазифаларга эришиш учун президент сифатида нима қилиши керак?
– Аввало, Президент Жапаров учун соғлом кадрлар сиёсатини олиб бориш муҳимдир. Айнан кадрларни тайинлаш президент жамоасининг сифати ва президентнинг ўзи обрўсини белгилайди. Иккинчидан, президент жамоаси ҳам мустақил таҳлилчилар ва экспертлардан иборат бўлиши керак. Яъни, қарор қабул қилганда, президент вазиятдан чиқиш йўлларини аниқ ва ҳушёр таҳлиллар ва башоратларга таяниб топиши мумкин бўлади. Олдиндан огоҳлантирилади. Учинчидан, президент республиканинг дунёвий тизимини сақлаб қолиш ва жамиятнинг радикаллашув даражасини пасайтириш учун саъй-ҳаракатларни амалга ошириши шарт, президент дин ва диний ташкилотларнинг ишларига аралашмайди. Бешинчидан, Президент Жапаров собиқ сиёсий шаҳид сифатида ва ҳокимият томонидан босимни бошидан кечирган ҳолда, сиёсий рақибларини таъқиб қилишни тарк этиши керак. Олтинчидан – коррупцияга қарши курашни мантиқий якунига етказиш, Матраимов ишига чек қўйиш, мамлакатда жиноятчилик таъсирини бекор қилиш. Еттинчидан – чегараларни делимитация ва демаркация қилиш масалаларини Қирғизистон манфаатларига зиён етказмасдан ҳал қилиш. Саккизинчиси – ташқи сиёсат. Бу эрда Жапаров олдиндан айтиб берилиши, Қирғизистон Республикасининг давлат манфаатларини ҳимоя қилиш тамойилларига риоя қилиши керак.
Uzbek