Пандемиянинг 2020 йилдаги ҳолатидан сўнг Марказий Осиё давлатлари иқтисодиёти аста-секин тикланмоқда. Кимдир тезроқ, кимдир секинроқ. Қозоғистон учун қиммат нефт билан «нефт игнаси» дан тушмаслик ва иқтисодиётни диверсификация қилишни бошламаслик хавфи мавжуд. Бу ривожланишсиз ўсишни англатади.
Халқаро Валюта Жамғармаси (ХВФ) Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодиётининг яқин бир ярим йил ва кейинги беш йиллик ривожланиш истиқболларини башорат қилди. 2021 йилда ҚА мамлакатлари орасида ЯИМнинг энг кичик реал ўсиши Қозоғистонда (3,2%), энг юқори кўрсаткич Қирғизистонда (6%) кутилмоқда. Кейинги ўринларни Ўзбекистон (5%), Тожикистон (5%) ва Туркманистон (46%) эгаллайди.
Иқтисодчи Вячеслав Додонов бу рақамлардан ажабланмайди. У Қирғизистондаги ЯИМнинг энг юқори ўсишини 2020 йилда иқтисодий таназзул энг юқори даражага кўтарилганлиги (-8%) билан изоҳлайди. Ва кучли тушиш бўлса, кўпинча сезиларли даражада кўтарилади.
– Қозоғистонда пасайиш мос равишда 2,6% даражасида, тузатиш эса пастроқ даражада бўлган. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, маълум бир мамлакатда ЯИМ қанча кичик бўлса, иқтисодиёт ноқулай шароитларга шунчалик заиф бўлади. У инқироз пайтида қаттиқроқ қулайди ва кейинги тикланиш пайтида янада кучаяди. Иқтисодиёт қанчалик кичик бўлса, шунчалик осон «ҳаракатланади». Қозоғистон энг каттасига эга бўлганлиги сабабли пандемия турғунлигидан кейин «ҳаётга қайтади», бу секинроқ. Таққослаш учун, дунёдаги энг қудратли АҚШ иқтисодиёти унчалик тушмади ва камроқ тикланади. Россия иқтисодиёти ҳам – 2-3 фоизли ўзгаришлар мавжуд, – дейди иқтисодчи.
Башоратлар амалга ошмаяпти
Марказий Осиё мамлакатлари учун беш йиллик прогнозга келсак, Додонов бундай узоқ муддатга башорат қилиш бефойда эканига амин. Халқаро ташкилотларнинг прогнозлари кўп ҳолларда амалга ошмаганида, бу амалиёт томонидан бир неча бор тасдиқланган. Шундай қилиб, 2019 йил ўрталарида прогнозларда инқироз бўлмаган. Вазият 2007 йилда ҳам худди шундай эди, ўшанда ҳеч ким глобал молиявий инқирозни башорат қилмаган.
– Халқаро ташкилотлар учун маъруза ва ҳисоботларни чиқариш анъанага айланган. У ўнлаб йиллар давомида яшайди ва улар бу ишни қилишлари шарт. Қоидага кўра, прогноз ҳозирги шароит ва тенденцияларни ҳисобга олган ҳолда тузилади. Шундай қилиб, бундай башоратларга хотиржамлик билан қараш керак ва уларнинг юқори даражада ишонч билан амалга ошишини кутмаслик керак, – дейди Вячеслав Додонов.
Ривожланмасдан ўсиш
Жаҳон иқтисодиёти ва сиёсати институти мутахассиси Магбат Спанов 2020 йилда иқтисодий фаолликнинг мисли кўрилмаган пасайишини ҳисобга олган ҳолда, ВЕФ прогнози анча реал деб ҳисоблайди. Бироқ, Марказий Осиё иқтисодиётида ЯИМнинг расмий ўсиши кузатилади, аммо бу ҳақиқий эмас. Чунки бу мамлакатларда инфляция ўсишини ҳеч ким бекор қилмаган. Дарҳақиқат, ривожланишсиз ўсиш юз бериши мумкин – бу атама кўпинча иқтисодиётда учрайди. Қозоғистон у учун муҳимроқ нарсани – иқтисодий ўсиш ёки инфляцияга қарши курашни аниқлаши керак. Иқтисодчи иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлайди, чунки бу, агар керак бўлса, ижтимоий ёрдам кўрсатишга имкон беради. Ва инфляцияга қарши кураш иқтисодиётнинг ўсишига йўл қўймайди.
– Албатта, муҳим омил бу йил нефт нархи ўсишга мойилдир. Кутилаётган ўртача нефт нархи 2020 йилга нисбатан юқори. Ва бу, хусусан, Қозоғистон иқтисодиётига асосланган асосий элемент.
74 долларлик нефт: Қозоғистон ва тенге иқтисодиёти нима бўлади? Нефтнинг ўсиши ва диверсификацияси
Аммо иқтисодий ўсиш ҳақида гапирганда, Қозоғистонда ишлаб чиқарилган нефт ресурсларининг асосий қисми унинг чегараларидан ташқарига экспорт қилинишини унутмаслик керак. Ва асосий даромад трансмиллий корпорациялар томонидан олинади. Дарҳақиқат, Қозоғистон йилига қазиб чиқарадиган 80-90 миллион тонна нефтнинг аслида у бундан келадиган даромаднинг атиги уч ёки тўртинчи қисмига эгалик қилади.
Шунингдек, мен сизнинг эътиборингизни жорий йилда киритилган янги қоидага қаратмоқчиман: нефт секторидан тушадиган солиқ тушумларининг аксарияти Миллий жамғармага эмас, балки тўғридан-тўғри бюджетга тушади. Менимча, бу ҳукуматнинг катта услубий хатоси. Бу, аслида, бюджет маблағларини самарасиз сарфлаш учун карта-баланс беради. Миллий фонддан маблағ ажратилиши янада қатъийроқ назорат қилинади ва сарфланган маблағларни асослашда ҳисоботни талаб қилади. Бизнинг фикримизча, бу қадам ҳукуматнинг иқтисодиётни диверсификация қилиш ва «хомашё игнаси» дан халос бўлиш истаги ҳақидаги баёнотларига зиддир, – деди Спанов.
Ўзбекистондаги вазият
ХВФнинг Марказий Осиё мамлакатларидаги иқтисодий ўсиш прогнозини баҳолаётганда, башорат қилинган статистика ҳамма жойда ҳам ишончли эмаслигини англаш мақсадга мувофиқдир.
– Ўзбекистонга келсак, унинг ҳолатида 2020 йилдаги қулашни ҳам олдини олиш мумкин эди, чунки пандемия бўлган пайтда Президент Мирзиёев молиявий гуруҳларнинг хорижий вакиллари ва Ўзбекистондан ташқарида бўлган бошқа давлатларнинг раҳбарлари билан жуда кўп учрашган. Улар билан таққослаганда, Қозоғистоннинг ишбилармонлик фаолияти нолга тенг эди. Асосан, бу жиҳатдан асосий юк Бош вазирнинг елкасига тушди. Ўзбекистонга келсак, у эрда ҳақиқий иқтисодий ислоҳотлар фақат беш йил олдин Мирзиёев келиши билан бошланганини таъкидлаш муҳимдир. Аммо уларнинг самараси ҳозиргина ўзини намоён қилмоқда – демак, иқтисодиётнинг ўсиши. Ўйлайманки, яқин бир неча йил ичида Ўзбекистоннинг иқтисодий кўрсаткичлари Қозоғистонникидан юқори бўлади, – деб тахмин қилмоқда Спанов.
Uzbek