Ўрта Осиёнинг энг «демократик» ва инқилобий фаол республикаси Қирғизистон яна тикланмоқда. Президент Cадир Жапаров ағдарилишига олиб келган навбатдаги сиёсий, клан ва фуқаролик тартибсизликлари, бу собиқ юқори мартабали амалдор Садир Жапаров учун қамоқхона эшикларини очиб, уни шу йилнинг январида давлат раҳбари креслосига қўйди. Президент сайловлари билан бир қаторда республикада парламент бошқарув шаклидан президент бошқарувига ўтиш тўғрисида референдум ўтказилди. Қирғизларга конституцияни деярли тубдан ўзгартириш таклиф қилинди (республика мустақилликка эришганидан бери тўққизинчи марта) ва 11 апрелга тегишли референдумни тайинлаш ҳақида ҳам гапирилди.
Лойиҳа ва референдумни ҳақиқий тайинлаш атрофида қаттиқ тортишувлар давом этмоқда. «Ханлар конституциясига қарши ҳаракат» ташкил этилди. Бишкекда конституция таклиф қилинган шаклда қабул қилинишига ва уни умумхалқ муҳокамасига топширилишига қарши норозилик юришлари бошланди.
Кўпгина экспертлар ва фуқаролик фаолларининг фикрларини келтирамиз:
Референдумни тайинлашни қонуний деб ҳисоблаш мумкин эмас, чунки уни парламент аъзоларининг тўртдан уч қисми, яъни камида 80 киши маъқуллаши керак эди. Ҳозирча, 77 киши овоз берган. Таъкидланишича, қонун чиқарувчилар, асосий қонун лойиҳасини конституциявий палатага фикр билдириш учун юбормайдилар.
Венеция комиссияси ва ЭХҲТ / ДИИҲБ ҳам лойиҳа ҳақида салбий фикр билдирдилар. Уларга кўра, лойиҳанинг бир қатор қоидалари ҳокимият тармоқларининг мувозанатига ва шахсий эркинликларнинг ҳимоясига – яъни демократия ва қонун устуворлигига таҳдид солмоқда. Европа Иттифоқи Қирғизистон расмийларини юқоридаги иккита халқаро институтнинг хулосасини ҳисобга олишга чақирди. Human Rights Watch халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилоти ҳам ўз позициясини қатъий белгилаб олди – у Бишкекни конституциявий ислоҳотларни янги парламент сайловлари ўтказилгунига қадар қолдиришга чақирди. Инсон ҳуқуқлари ҳимоячиларининг баёнотида таъкидланганидек, ҳозирги парламентнинг роли конституцияга ўзгартириш киритишга шошилиш эмас, балки «халқ эркин ва адолатли сайловларда ўз иродасини билдирмагунча» асосий функцияларни бажаришдан иборат.
Қирғизистон жамиятининг даъволари қандай? Улар жуда оз, келинг, асосийларини таъкидлаб ўтамиз. Биринчидан, чексиз ваколатларга эга ва шу билан бирга ҳеч нарса учун жавобгар бўлмаган президентга импичмент бериш тартиби янада мураккаблашди. “Импичмент эълон қилиш учун парламент депутатларининг ярми овози, Бош прокуратура ва Конституциявий суд хулосаси зарур. Бу бизнинг ҳаётимизда жуда қийин ва имконсиз «, – деб иқтибос келтиради қонунчилик органи витерит-спикери Аида Қосималиева 24. кг нашрига. Депутат Евгения Строкова ушбу фикрларга қўшимча қилган ҳолда:»Мен бу монархия конституцияси эканлигига ишонаман» деди.
Медиа сиёсат институти мутахассислари ҳам мамлакатнинг асосий ҳужжати лойиҳасини танқид қилдилар. Уларнинг фикрига кўра, амалдаги конституциядан фарқли ўлароқ, фуқароларнинг тинч йиғилишлар эркинлигига бўлган ҳуқуқларида, ўзларининг фикрларини ифода этиш сезиларли даражада чекланган. Мақолалар ўта ноаниқ ва ўзбошимчалик билан талқин қилиниши мумкин.
Президентга келсак. Амалдаги конституцияга биноан битта шахс 6 йил муддатга, янгиси эса икки марта (ҳар бир муддат учун беш йил) сайланиши мумкин. Президентга вазирлар маҳкамаси ва маҳаллий маъмурият раҳбарларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан четлаштириш ваколати берилган. Шу билан бирга, ҳукумат тугатилади ва вазирлар кабинетини ўзи тузадиган президент маъмурияти раҳбари бошқаради. Бундан ташқари, президент фавқулодда ҳолат эълон қилиш ва парламент сайловлари кунини белгилаш ҳуқуқига эга.
Қайта ёзилган конституцияга биноан парламент депутатлари сони 120 кишидан 90 кишига қисқартирилди. Шу билан бирга улар қайси тизим томонидан сайланиши аниқланмаган. Амалдаги Асосий Қонунга кўра, парламент ҳукуматга ишониш ёки унга ишонмаслик тўғрисида қарор қабул қилади – янги қоидада ушбу қоидалар мавжуд эмас. Яна бир янгилик шундаки, қонунчилик ташаббуси президент, вазирлар маҳкамаси раҳбари, бош прокурор, Олий суд ва Халқ Қурултойига тегишли бўлади.
Умуман олганда, афтидан, қирғизлар январь ойида илгари ёмон кўрилган президентлик бошқарув шаклига эмас, балки қандайдир «тушунарсизликка» овоз беришди, унда фақат битта нарса аниқ: ҳокимиятнинг тўлиқлиги бир кишининг қўлида тўпланган парламент ва суд тизими устидан босим ўтказадиганлар.
Буларнинг ажабланарли жойи йўқ, чунки Қирғизистонда содир бўлаяпти, у анъанавий равишда супер-президентлик бошқарув шаклини тан олмайди ва жамоавий бошқарувга интилади. Қирғизлар эркинликни яхши кўрадилар ва ҳар доим инқилобга тайёр – буни мамлакатнинг яқин тарихи тасдиқлайди. Ва улар узоқ вақтгача «хонлик» га тоқат қилмайдилар: янги конституциянинг қабул қилиниши бўлинишга ва навбатдаги тўнтаришга олиб келади.
Айни пайтда, Қирғизистон оммавий ахборот воситаларининг хабар беришича, ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари янги конституциянинг қабул қилинишига қарши бўлган фаолларни ҳибсга олмоқда, уйларида тинтув ўтказмоқда. Ҳибсга олинганлардан бири норозилик сифатида очлик эълон қилди.
Ирина Жорбенадзе
Uzbek