Ўзбек тили дунёдаги қадимий ва бой тиллардан бири. Унда нафақат Ўзбекистон, балки ундан ташқарида ҳам минглаб, миллионлаб одам сўзлашади, таълим олади, ўзаро мулоқотда шу тилдан фойдаланади. Яна минглаб фидокор муаллимлар хорижда ҳам тилимиздан сабоқ беради.
Шулардан бири – профессор Ҳусайн Байдемир. Домла Туркиянинг Эрзурум шаҳридаги Отатурк университетида ўзбек тилидан муаллимлик қилади.
Ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилган кун арафасида она тилимизнинг хорижлик жонкуяри билан суҳбатлашдик.
– Муҳтарам домла, сиз Туркиянинг энг шарқий шаҳарларидан бири Эрзурумда бўла туриб, бутун дунёга туркиялик ўзбекшунос муаллим сифатида танилгансиз. Ўзбекистонлик муштарийларга ўзингизни қандай таништирган бўлардингиз?
– Ташаккур. 1972 йилда Эрзурумнинг Испир туманида туғилганман. Аввал мактаб, сўнгра лицейни ҳам шу шаҳарда битирдим. 1990 йили Эрзурумдаги Отатурк университети Турк тили ва адабиёти факультетида Туркология йўналишида ўқишни бошладим. Туркшуносликда Истанбул, Анқарадан кейин учинчи ўринда Эрзурум мактаби машҳур. Соҳанинг энг номи чиққан муаллимларидан дарс олдим. 1998 йилда магистр, 2004 йилда фан доктори илмий даражасини қўлга киритдим. Магистрлик ишимда «Рустам» достонини, докторликда «Ўзбек халқ эртаклари»ни тадқиқ қилдим. 2006 йилда катта ўқитувчи сифатида Отатурк университети Замонавий туркий тиллар ва адабиётлар бўлимида иш бошладим. 2012 йилда ўзбек-уйғур тиллари бўйича имтиҳондан ўтиб, доцентлик унвонини олдим. 2017 йилда эса, профессорлик унвони насиб этди. Ҳозирги пайтда бакалавр, магистр ва докторлик йўналишларида дарс бериб келаман. Магистрант ва докторантларимнинг янги ўзбек адабиёти ва ўзбек халқ оғзаки ижоди мавзуларида илмий ишларига раҳбарлик қилмоқдаман. Шу кунларда икки китоб устида иш олиб бораяпман. Бири “Özbek Halk Edebiyatı” (Ўзбек халқ оғзаки ижоди), иккинчиси эса, “Cedit Dönemi Özbek Romancılığı” (Миллий уйғониш даври ўзбек романчилиги). Келгуси икки йилда ҳар икки ишимизни ҳам нашр эттиришни режа қилаяпмиз. Бундан ташқари, талабалар билан бадиий таржима машқ қилиб турамиз.
– Ўзбек тилини ўрганаётган илк йилларда “Келажакда туркиялик ўзбекшунос бўламан”, деб ҳеч ўйлаганмисиз? Ўзбек тилини ўрганишингизга нима сабаб бўлган? Бутун дунё инглиз, француз тилига ошиқ бўлиб турганда, сиз нега ўзбек тилини танладингиз?
– 1990 йилдан бошлаб туркологияда қардош халқлар ва уларнинг тиллари ҳақида умумий маълумотларни ўрганар эдик. Ўша пайтларда Совет Иттифоқи парчалана бошлаган эди. 1991 йилда Ўзбекистон ҳам мустақилликка эришди. Бўлимда ўқиган-ўрганган маълумотларимиз туфайли бу сиёсий ўзгаришлар бизни севинтирар ва тўлқинлантирарди. Қардош халқлар тили, маданияти ҳақида янада кўпроқ қизиқа бошлаган эдик. Ўша пайтларда Туркия университетларида туркий тиллар ва адабиётлар ҳақидаги тушунчалар жуда саёз эди. Совет даврида алоқалар батамом узилгани боис, бу борада ҳеч ким чуқурлашолмас эди-да. “У ердаги халқлар бизнинг қардошларимиз бўлса, уларни янада яқиндан билишимиз керак”, деган ғоя остида Туркия университетларида Замонавий туркий тиллар ва адабиётлар бўлимлари очилди. Ахир бир-бирини танимайдиган, яхши билмайдиган миллатларнинг қардошлиги ҳеч нимага ярамайди-ку! Ҳали сиз айтганингиздек, Эрзурум Туркиянинг энг шарқий шаҳарларидан. Бизнинг соҳада бу ерда ишлашнинг афзалликлари ҳам кўп. Mасалан, шарқроқда бўлганимиз учун туркий оламга яқинроқмиз. Жўғрофий яқинлик сабаб маданий яқинлигимиз ҳам кучлироқ. Эрзурумда Туркиянинг энг катта университетларидан бири бўлгани боис, Замонавий туркий тиллар ва адабиётлар факультети биринчилардан бўлиб бизнинг университетда очилиши керак эди. Шундай бўлди ҳам, 1995 йилда бу йўналишни ташкил қилган илк таълим муассасаларидан бири бўлдик. Раҳматли устозим профессор Билге Сейидўғлининг бу борада хизматлари беқиёс. Устознинг тавсиялари билан магистрлик ва докторлик таҳсилимни айни шу йўналишда Ўзбекистон соҳасида давом эттиришга қарор қилдим. Устоз албатта Ўзбекистон бўйича илмий иш қиласан, деганлари йўқ. Бошқа йўналишларни танлаш имконим ҳам бор эди. Шонли темурийлар даври, Чиғатой даврининг бой адабий мероси ҳақида ўйладим, Чўлпон, Фитратнинг ижоди кўз ўнгимда жонланди, тафаккуримда Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хива, Қўқон каби маданият марказларининг акси гавдаланди ва ҳеч иккиланмай, устозга “ўзбекшунослик йўлида тадқиқот қиламан”, дедим. Бу воқеа 1996 йили рўй берган. Демак, 22 йилдан буён қўлимдан келганича шу йўналишда изланаман. Бу йўлда энг катта кўмакчим албатта, Отатурк университетидир. Катта даргоҳнинг бизга берган имконлари ҳам катта бўлди. Ўзбекистон билан боғлиқ барча лойиҳаларимда ҳам моддий, ҳам маънавий суянчим бўлди. Фақат биз каби илм вакилларига берилган имконлар учун муносиб хизмат қилиш қолди. Қилган ишимни виждонан бажардим ва шу боис ишда шаштимни ҳеч ҳам сусайтирмадим.
– Туркияда “қайси тилни ўргансанг, ўша ерга бориб ўрганишинг керак”, деган қараш бор. Биламизки, сиз ўзбекчани Туркияда ўргангансиз. Демак, юқоридаги фикрга қўшилмасангиз керак?!
– Ҳа, шундай фикр бор. Чунки бизда бошланғич синфдан тортиб университетгача чет тили яхши ўқитилмайди, афсус! Ҳозир биринчи синфдан бошлаб инглизча дарс берилади. Лекин бошидан охирига қадар фақат грамматика ўргатилади. Тушуниш ва тушунтириш, яъни оғзакидан дарс берилмайди. Энг катта муаммомиз – шу! Буни ҳеч бартараф этолмаяпмиз. 12 йил чет тилидан дарс олган ўқувчи озгина бўлса ҳам гапиролмайди. Аммо грамматикани жуда яхши билади. Лекин бу билан қаёққа ҳам борарди.
Тил – мен учун сўз демак! Қанча кўп сўз ўргансангиз, дардингизни шунча яхши тушунтира оласиз. Истанбулда бир франциялик сайёҳга микрофон тутишганида: “Мен бор Истанбул сихкабоб жуда гўзал!” деганди. У нима демоқчи бўлганини истаган турк тушунади. Туркчанинг грамматикасини билмаса ҳам билган сўзлар орқали фикрини тушунтира олади. Оғзакида грамматика иккинчи планда туради. 1996 йили университетимизда озарбайжонлик бир муаллимдан 2 ойча ўзбек грамматикасини ўргандим. Кейин билсам, аслида устознинг ўзи ўзбекчани билмас экан. Русча манбалардан ўзбек тилининг грамматикаси бўйича тайёрланиб, дарс ўтар экан. Лекин ҳақиқатгўй эди, ўзи тан олиб айтарди. Ўзбек тилини бу алфозда ўрганолмаслигимни тушуниб етиб, мустақил излана бошладим. Чунки Эрзурумда ўзбекча биладиган ҳеч ким йўқ эди. Хуллас, бошқа чорам йўқ эди. Икки жилдлик «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»ни ва бир эртак китобни қидириб топдим. Ишхонада мук тушиб, эртакларни таржима қилдим. Луғатдан қараган сўзларимни дафтарга ёзардим, эртаси куни ёд олардим. Кейин яна таржимага ўтирардим. Бир кун таржима, бир кун ёд олиш қилиб, олти ойча изландим. Ярим йилдан кейингина содда матнларни ўқиб тушуна бошладим. Интернет оммалашганидан сўнг эса, ўзбек фильмларини кўриб, тилимни бойитдим. Фильмлар катта ёрдам берди. Кейин тилим ўз-ўзидан бойиб бораверди.
– Ўзбек тили АҚШ, Канада, Германия, Корея, Япония каби давлатларда ҳам ўрганилмоқда. Туркияда бу жараён қай аҳволда?
– Сиз санаган давлатлар орасида энг кўп Туркияда ўзбек тили дарслари ўқитилади. Чунки бизда ўзбек тилига чет тили сифатида эмас, қардош тил сифатида қаралади. Ҳозирги кунда Туркиянинг 14 университетида Замонавий туркий тиллар ва адабиётлар факультети бакалавр босқичида кадр тайёрлайди. Ҳаммасида ўзбек тили, янги ўзбек адабиёти, ўзбек халқ оғзаки ижоди, мумтоз ўзбек адабиёти каби дарслар мавжуд.
Бундан ташқари яна 15 университетда шундай факультет ташкил қилинди, яқинда талабаларни қабул қилишни бошлайди. Ҳозирда фаолият юритаётган факультетларнинг ярмида кечки таълим ҳам мавжуд. Масалан, бизнинг факультетда соат 17:00 га қадар кундузги бўлимлар ўқиса, соат 17:00-23:00 оралиғида кечки таълим олишади. Яъни, юқорида санаганим дарслар иккала сменада ҳам берилади.
Туркияда ёшлар туркий тилларни ўрганиш борасида жуда фаол. Масалан, баъзи хорижий тиллар йўналишларида етарлича талаба йиғилмаса, замонавий туркий тиллар ва адабиётлар факультетида ўрин доим банд. Бу муҳим кўрсаткич.
– Туркия олий таълим муассасаларида ҳар бир муаллим дарс дастурини ўзи белгилашини биламиз. Сиз ўзбек тили ва адабиёти дарсини қандай мавзулар орқали олиб борасиз?
– Ўзбек тили дарсида юқорида айтиб ўтилган сабаблар туфайли грамматикага чуқур кирмаймиз. Қайси тилни ўргатишингиздан қатъи назар, грамматика энг зерикарли қисмидир. Зотан, ўзбек тилининг грамматикаси турк тилининг грамматикасидан катта фарқ қилмайди. Илдизи бир бўлгани боис тилларнинг грамматикаси ҳам кўп жиҳатдан бир хил. Жуда кўп ўртоқ сўзларимиз мавжуд. Мен фақат ўзбек тилининг фарқли жиҳатларини тушунтиришимнинг ўзи кифоя. Ўзбекчада кунлик ҳаётда қўлланилаётган, лекин туркчада муомаладан чиқиб кетган сўзларга кўпроқ тўхталаман. Илк босқичда 400 сўздан иборат рўйхат бераман, шу сўзларни ёдлатаман. Ўргатишнинг энг завқли ва осон йўлини топиб олганман. Синфда 5-6 кишилик гуруҳлар шакллантираман. Уларни ўзаро сўз мусобақасига тортаман. Шу йўл билан уларни баҳолайман. Таржима дарсида энг яхши таржима муаллифига ҳам алоҳида баҳолар тақдим этаман. Шу йўл билан талабаларнинг дарсга тайёрланиб келишини йўлга қўяман. Баъзан 5-10 дақиқа ўзбекча гапираман ёки матн ўқиб, шунчаки тинглашларини сўрайман. Кейин тушунганларини туркча айтиб беришларини талаб қиламан. Энг яхши тушунганларни қўшимча балл билан тақдирлайман. Ҳар дарснинг охирги 15 дақиқасини ўзаро суҳбатга бағишлаймиз. Ўзбекча савол-жавоб қиламиз. Ўзбек адабиёти дарсида эса, туркчага ўгирилган барча асарларни ўқишни уйга вазифа қилиб бераман. Таржима қилинмаган асарларни эса, одатда ўзим дарсда шарҳлаб бераман, бирга хулоса чиқарамиз. Имтиҳонда эса берган асарларимни ўқиган-ўқимаганини аниқлаш учун баъзи тактик саволлар бераман. Бу усул жуда фойдали эканига иқрор бўлдим.
– Ўзбек тили ва адабиётини ўргатишда қандай адабиётлардан фойдаланасиз? Ўзбекистонда нашр қилинган дарслик, мажмуа, бадиий асарлардан фойдаланасизми?
– Ўзбек тили дарсларида бошида содда матнлар танлаймиз. Айниқса, Ўзбекистонда нашр қилинган эртак, афсона матнлари роса қўл келади. Чунки энг табиий тил эртак ва афсоналарда намоён бўлади. Кейинроқ бироз мураккаб матнларга ўтамиз. Талабаларга Ўзбекистонда нашр қилинган “Чет элликлар учун ўзбек тили” дарслигини тарқатаман. Яна муҳтарам Жулибой Элтазаровнинг Туркияда нашр қилинган асари бўлмиш, “Ўзбекча ўрганамиз” дарслигини тавсия қиламан. Бакалавр дарсларида талабаларга луғат сифатида Ўзбекистонда нашр қилинган “Ўзбекча-туркча, туркча-ўзбекча изоҳли луғат”ни тавсия қиламан. Адабиёт дарсларида эса, энг аввало, туркчага ўгирилган асарларни ўқитаман. Кейинги босқичларда ўзбекча ҳикоя ва шеърлар устида ишлаймиз. Ўзбек адабиётига доир жуда бой шахсий кутубхонам бор. Шахсан ўзим бориб олиб келган китобларимдан шаклланган. Талабаларим ҳам кутубхонамдан фойдаланиб туришади.
– Энди икки қардош лисон – турк ва ўзбек тилларининг ўзаро ўхшашлиги ва тафовутлари ҳақида тўхталсак. Тил ўрганиш жараёнида бу ёрдам бериши тайин, аммо халал берадиган ўринлар ҳам борми?
– Ҳа, икки тил орасидаги ўзаро ўхшашликни санаб битириб бўлмайди. Аввал айтганимдек, тилимизнинг илдизи бир, шу боис мантиғи ҳам бир. Мисол учун, ўзбекчада эри ўлган аёлга “боши очиқ қолди” ифодаси ишлатилади. Туркияда буни тушунишмайди. Лекин бизда турмуш қурган ёшларга нисбатан “бошини боғладик”, дейилади. Бу худди бир олманинг икки бўлагига ўхшайди, бир-бирини бутунлаштирган, ягона мантиқ билан турланган ибора.
Тил ўрганишнинг энг осон йўли тил мантиғини тушуниб олишдир. Шу боис ўзбекчани ўргатишда менга сўзларнинг бир хиллиги ва мантиқнинг ўхшашлиги қўл келади. Дунёда барча тилшуносларнинг бир ҳақиқати бор. Икки тил бир-бирига жуда яқин бўлса, инсонлар бир-бирини осон тушунадилар. Лекин қарши тарафнинг тилида гапиришлари осон бўлмайди. Масалан, турклар инглизчани тушуниш учун анча ўрганиши керак. Тушуна бошлаганида эса, гапириши осон бўлади. Лекин туркларнинг ўзбекчани тушуниши инглизчадагидек машаққат талаб қилмайди. Бироқ, ўзбекча гапириши, энг қизиғи, инглизчадан ҳам кўпроқ вақт талаб қилади. Агар шундан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, туркларнинг энг осон ва энг кам машаққат билан тушуна оладиган тили озарбайжон тилидир. Чунки озарбайжонча туркчага энг яқин тил. Ўзбек дарсида талабалар доим “сизга сўрайман” деб хато жумла қуришади. Чунки туркчанинг мантиғига кўра, “Size soruyorum” шаклидадир. Ўзбекча “сиздан сўрайман” бўлади, десам ҳам унутиб қўяверадилар. Тамоман фарқли тил бўлганида, ўрганган қолипларини ҳеч қачон унутмаган бўлишарди. Икки тилда ҳам мавжуд бўла туриб, фарқли маъно берадиган сўзлар ҳам муаммо туғдиради. Талабалар таржима қилаётиб бу сўзларни биламан, деб ўйлайдилар ва луғатга қарамайдилар. Тил ўрганишда яқин тилларнинг шундай муаммолари бўлади.
– Камина туркча-ўзбекча тажримонлик қилаётиб, баъзи такаллуф қолипларни таржима қилишда қийналаман. Масалан, “kolay gelsin”, “geçmiş olsun”, “Allah bağışlasın” каби бир талай туркча ифодаларнинг ўзбекчада айнан муқобили йўқ, адашмасам. Ўзбекчада қайси ибораларни тушуниш ва тушунтиришга қийналасиз?
– Тўғри айтасиз. Таржимонларни қийнайдиган энг катта масала қолип сўзлар ва иборалар. Асрлар давомида ҳар тилнинг ўзига хос мантиғи шаклланган. Бошқа бир тилни она тилингизнинг мантиғи билан тушунтириб беролмайсиз. Яъни, ҳамма нарсани тўлиқ таржима қилишнинг имкони йўқ. Баъзан икки сўзлик иборани бир неча жумла билан ҳам изоҳлаб беролмай қоласиз. Исталган тилдан бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан, “Худо урди-кетди” иборасининг муқобили туркчада йўқ. Қолаверса, иборанинг мантиғи турклар учун ғалати туюлган бўлар эди. “Шўрим қурсин!” иборасини туркчага қандай таржима қиласиз?! Буни тушунтиришга ҳар қанча уринманг, интилишингиз зое кетади. Дуолар, баддуолар (қарғишлар) ва ундов гаплар доим шундай қийинчилик туғдиради.
– Ўйлашимча, турк ва ўзбек тилларини яхши билган киши ҳар қандай туркий тилни тушуна олади. Фикрим янглишми?
– Йўқ, тўғри. Туркия туркчасини ўрганганлар бошқа ўғуз тилларини маълум даражада тушуна оладилар. Ўзбек тилини ўрганганлар эса, ўғуз, қарлуқ ва қипчоқ лаҳжаларидаги тилларни бирдай тушуниш даражасига етади. Саволингизни бундай тарзда ҳам қўйиш мумкин: туркий тилларни туркчани билган яхшироқ тушунадими ёки ўзбекчани ўрганганми? Саволнинг жавоби, шубҳасиз, ўзбекчани ўрганганлар! Чунки ўзбекчанинг негизида қарлуқ, ўғуз ва қипчоқ лаҳжаларининг муштарак унсурлари кўпроқ. Туркий тиллар орасида қарлуқ, ўғуз ва қипчоқ шеваларини мужассам қилган ягона тил – ўзбек тилидир! Ўзбек тили туркий тиллар орасида бир кўприк мисоли. Темурийлар давлатининг энг қудратли даврларида қарлуқ, қипчоқ ва ўғуз халқлари ягона давлат остида бирлашди. Адабий ўзбек тилининг шаклланишида шу уч лаҳжанинг муҳим ўрни бор. Талабаларимга “бутун туркий тилларни ўрганмоқчи бўлсангиз, ишни ўзбекчани ўрганишдан бошланг”, деб таъкидлайман. Чунки ўзбекчани ўрганганингизда ҳамма туркий тилларга хос унсурларни ўрганган бўласиз. Бу фикрим грамматикага ҳам, сўз бойлигига ҳам бирдек дахлдор.
– Туркияда ўрта турк тилини шакллантириш ва буни ҳаётга татбиқ қилишга интилувчи тарафдорлар кўп. Сиз бу лойиҳага ишонасизми? Борди-ю, туркий халқлар орасида ўртоқ тил жорий қилинса, ўзбек тили туркий халқлар учун ўрта тил бўла оладими?
– Аслида, жуда ажойиб фикр, лекин хаёлдан бошқа нарса эмас. Бу ғоя тарафдорлари Исмоил Гаспиралининг “Таржумон” газетасида қўлланилган тилни ўрнак келтирадилар. “Таржумон” газетаси Қозон, Тошкент, Боку ва Истанбулда ўқилгани, ҳар ерда бирдек тушуниб мутолаа қилинганини далил келтирадилар. Тўғри, газета бу ҳудудларда ўқиларди, фақат ўша тарафдорлар бехабар бўлган бир жиҳат бор. У газета тилининг ҳар ерда тушунилишига сабаб аслида муштарак алифбо эди. Тил табиий жараён. Миллатларнинг табиий тилини ташқаридан келаётган сунъий ҳаракатлар билан ўзгартиришнинг имкони йўқ. Ўрта турк тили ишлаб чиқиш мумкин, лекин у қоғоздагина қолиб кетади. Уни табиий, жонли тилга айлантириб бўлмайди. Илмий жиҳатдан бу фаразнинг амалга ошиши имконсиз эканини билганим сабаб бундай ғоя ва фикрларга эътибор қилмайман. Бу йўлда қилиниши мумкин бўлган ягона ҳаракат – бу ягона алифбо жорий қилишдир. Бу фикрнинг ашаддий тарафдориман, чунки асл ечим мана шунда. Туркиядан бошлаб барча туркий давлатлар (барча давлатларнинг тилшунос вакиллари иштирокида тенг овозда қабул қилиниши лозим) янги ўрта алифбога ўтиши керак. Ҳозир истеъмолдаги ҳеч бир алифбо ўрта алифболикка даъвогар бўлолмайди. Бу борада ҳар бир давлат жиддий бош қотириши керак. Аввалдан айтиб қўяй, бу фикрнинг ҳам яқин орада амалга ошишига кўзим етмайди. Чунки тарафлар ҳанузгача шундай фикрга келишгани йўқ. Лекин бу масалага келгуси авлодлар жиддий киришишига, инкор этиб бўлмайдиган зарурат эканини тушуниб етишларига қаттиқ ишонаман. Ўшанда ҳозирги кунларимизга, имконият бўла туриб, ўрта алифбони ишлаб чиқмаганимизга таъналар ёғдиришса, ажабланмайман. Истасак-истамасак, тарих такрорлардан иборат.
– Энди таржима ҳақида гаплашсак. Қайси асарлар туркчага ва қайсиси ўзбекчага ўгирилиши тил ривожи учун хизмат қилади, деб ўйлайсиз? Таржима қилинган қайси асарларни бунга мисол қилиб келтира оласиз?
– Шу мавзуда сўз очиб, роса ярамга туз сепдингиз. Ўзбекистоннинг мустақил бўлганига 27 йил тўлди. Чорак асрдан ошди, катта муддат. Шу давр ичида икки тарафда ҳам жуда кўп китоб таржима қилинди. Лекин ишни қуйидан эмас, юқоридан қилиб келаяпмиз. Айтмоқчиманки, икки тилнинг луғатини тайёрламасдан, таржимага киришдик. Икки тилда ҳам таржималарни кузатаяпман, жуда жўн ва сифатсиз таржима қилинган. Ўзбекчадан туркчага ёхуд туркчадан ўзбекчага ақалли бир дона мукаммал луғат кўрсата оласизми?! Мавжуд луғатларнинг бари етарсиз. Бир сўзни топасиз-у, иккинчисини тополмайсиз. Луғатсиз таржима қилинмайди. Бизнинг шиоримиз шу: маъносини билмаган сўзинг учун луғатга бир марта қара, маъносини билган сўзинг учун икки карра қара. Шунчалар жиддий ва тартибли ишлаш керак. Ҳеч бир таржима асл маънони бермайди, лекин имкон қадар хатосиз таржимага интилишимиз керак. Тарихий сўзлар луғати, иборалар луғати, ўсимликлар луғати ва шунга ўхшаш соҳага оид луғатлар бўлмаса, хатосиз таржима қилишнинг иложи йўқ. Иккала тарафда ҳам луғатлар нашр қилинмасдан катта-катта романлар ўгирилди, натижа ҳақиқий фалокатга айланди. Мисол келтирай. “Ўткан кунлар” романини минг шукрки, биринчи ўзбек тилидан ўқиган эканман. Худо асрасин, агар туркча таржимасини ўқиганимда ким билади, охиригача ўқишга сабрим етмаган бўлармиди?! “Тилларда достон бўлган роман шу эканми?”, деб ирғитиб юборган бўлардим. Ҳолбуки, романнинг асл тили ҳақиқатан мукаммал бир услубда ёзилган экан. Таржима эса романнинг бутун обрўйини ер билан яксон қилган. Раҳматли Одил акага (Ёқубов) романларининг туркчасини олиб борган эдим. Эртасига кўришганимизда юзлари қанчалар буришганини, қанчалар хафа бўлганини ҳеч унутмайман. Чунки таржимадан умуман қониқмаган эдилар. Албатта, асар таржимонини айбламоқчи эмасман. Меҳнат қилган, қўлидан келганича ҳаракат қилган, йўққа чиқариб бўлмайди. Ихтисослашган луғатсиз қилинган таржима худди мана шу даражада бўлади-да! Демак, луғат нашр қилмай туриб, бу муаммолардан қочиб қутулолмаймиз.
Энди саволингизга жавоб берадиган бўлсам, “мукаммаллик ёхуд фойдага интилсак”, аввало, бир қатор луғатлар ишлаб чиқишимиз зарур, деб жавоб бераман. Қолган масалалар кейин долзарблашади.
– Билишимча, ўзингиз ҳам таржима билан шуғулланиб турасиз. Қайси асарларни таржима қилгансиз?
– Хизмат вазифам сабаб, аввало, тадқиқот ва илмий изланишларга доир асарлар ёздим. Таржима доимо иккинчи планда бўлиб келган. Дастлаб, “Рустам” достонини ўгирганман. Унда ҳали ҳаваскор эдим, нашр қилдирмадим ҳам. Тилимни келиштириб олай, кейин таҳрир қилиб нашр қиларман дедим-у, шу билан қолди-кетди. Кейинроқ бир киши таржима қилиб, эълон қилибди, бир йиллик меҳнат зое кетди. Кейин эса 70 та эртак таржима қилдим. 500 саҳифалик китоб бўлиб чиқди. Сўнг ўзбек афсоналаридан 101 тасини танлаб, ўгирдим. “Ўзбек афсоналари” китобимнинг илова қисмида уларни нашр қилдирдим. Сонини билмайман-у, талабаларим билан жуда кўп ҳикоя таржима қилиб, журналларда эълон қилдик. Магистр ва докторант талабаларимнинг таржималарига жиддий қарайман. Яқинда бир талабам Чўлпоннинг “Ёрқиной” пьесасини ўгирди, шу кунларда асли билан солиштираяпман. Яна бир талабам “Фарҳод ва Ширин” достонини таржима қилди, у ҳам навбат кутаяпти. Бир неча йил аввал Исажон Султоннинг танланган ҳикояларини китоб қилиб чиқардик. Жорий йилда “Мустақиллик даври ўзбек адабиёти” (Замонавий ўзбек адабиёти) номли бир китоб нашр қилинди. Ундаги баъзи таржималарни камина асли билан солиштирдим. Ўзбекистон архивидан олиб келганим, араб алифбосидаги “Муродхон” достонининг қўлёзмаси навбат кутаяпти. Вақт топдим дегунча, таржима билан шуғулланаман. Ана шу ишларни якунлаб, янада жиддийроқ таржималарга вақт ажратмоқчиман.
– Охирги саволимиз, туркиялик ўзбекшунос муаллим сифатида ўзбек тили ва адабиёти учун қилган энг муҳим ишингиз сифатида нимани айта оласиз?
– Қилган энг муҳим ишим, талабаларга бир сўз бўлса ҳамки, ўзбекча ўргатиб келаётганим. Мен ўргатганимдан, улар ўрганаётганидан мамнун. Саволдан мақсадингиз бу эмас, билиб турибман. Лекин қандай жавоб берай? Ота болаларини бирдек севади, ахир. Илмий тадқиқотларим, китобларим, таржималарим, ҳамма-ҳаммаси ўзим учун жуда қадрли ва ўзига хос иш. Илло бирини айириб таъкидлаш керак бўлса, “Ўзбек афсоналари” китобимни айтган бўлардим. Бошқа ишларимдан кўра қадрлироқ бўлгани учун эмас, унинг яралишига сарфлаган вақтимнинг кўплиги боис бошқаларидан кўра аҳамиятлироқ, шекилли. Мақолаларимни ҳам сарфлаган вақтим жиҳатидан айирадиган бўлсам, “Ўзбекистонда Искандар Зулқарнайн, Луқмони ҳаким ва Ҳотамитой билан боғлиқ халқ ҳикоялари”, ё бўлмаса, “Улуғбек хазинаси” романида тарихий ҳақиқат” деган мақоламни айтган бўлардим. Ҳар бир қаламкашнинг бир шоҳасари бўлади. Каминанинг шоҳасари насиб қилган бўлса, “Ўзбек халқ оғзаки ижоди” китобим бўлиб қолса, керак. Тўрт йилдан бери изланаман. Тадқиқоти ва мисолларига кўра, ўзига хос иш бўлади, назаримда. Ишимни якунлаш насиб этсин, илоҳим.
Хонамни ҳамма “Кичик Ўзбекистон” деб аташади. Ўша хонадан, яъни “Кичик Ўзбекистон”дан буюк Ўзбекистонга, ўша заминда яшаган меҳрибон, меҳмондўст ўзбек халқига самимий салом ва эҳтиромимни йўллайман. Фикрлар-у ҳис-туйғуларимни ифодалашга сабабчи бўлганингиз учун сизга ташаккур айтаман.
Туркиянинг Ҳожи Байрам Валий
университети докторанти
манба: http://www.uza.uz/oz/society/professor-usayn-baydemir-kichik-zbekiston-dan-buyuk-zbekisto-19-10-2018
Uzbek