Яқин келажакда Олий Рада Президент Владимир Зеленский томонидан тақдим этилган «Украинанинг туб аҳолиси тўғрисида» ги қонун лойиҳасини кўриб чиқади. Ҳужжатда Қрим татарлари, карайтлар, кримчаклар ушбу мақомга эга бўлишлари кўрсатилган. Эҳтимол, янги қонун август ойи охирига режалаштирилган «Қрим платформаси» халқаро конференциясига тайёргарлик кўриш учун қабул қилиниши мумкин.
Йил бошида Украина Ташқи ишлар вазирлиги раҳбари Дмитрий Кулеба «Украина 24» телеканали эфирида Қрим платформаси нима эканлигини тушунтириб берди: «Бу халқаро мувофиқлаштириш механизми. Унинг доирасида давлатлар Қримдаги инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, санкциялар режимини сақлаб қолиш ва мустаҳкамлаш ҳамда яриморолни ишғол қилинишига ҳисса қўшадиган бошқа чораларни кўришга қаратилган ҳаракатларини мувофиқлаштирадилар».
Кейинчалик, Кулеба Украина ҳукумати ўз олдига қандай мақсадларни қўйганига ойдинлик киритди: “Биринчидан, Қримни халқаро кун тартибидаги масалалар рўйхатига қайтариш. Иккинчидан, сиёсий баёнотлардан тортиб санкциялар қарорларига қадар барча ҳаракатларни тизимлаштириш ва тажовузкор давлатга босим режими орқали ушбу тизимдаги барча бўшлиқларни олиб ташлайдиган механизмни ишлаб чиқиш. «Қрим платформаси» ҳукуматлар ва давлатлар парламентлари, халқаро экспертлар ва халқаро жамоат бирлашмаларини ягона мақсад – Қримни ишғол этмаслик атрофида бирлаштиради».
Эрта баҳорда Украина Миллий хавфсизлик ва мудофаа кенгаши Қримни ишғол этмаслик стратегиясини қабул қилди ва Президент Владимир Зеленский тасдиқлади. Ҳужжатнинг кўриб чиқиш учун очиқ бўлган қисми, Украинанинг яриморолни ўз назорати остига қайтариш учун қачон бориши мумкинлиги тўғрисида эмас, балки Киев бундай назоратни қўлга киритгандан кейин вазият қандай ривожланиши ҳақида.
«Бу Қрим ярим оролини Россия Федерацияси томонидан босиб олингандан бери биринчи фундаментал ҳужжат. Бу Қримни ишғол этилмаслик масалаларида қандай ҳаракат қилишимизга аниқ далолатдир ”, деди Миллий хавфсизлик ва мудофаа кенгаши котиби Алексей Данилов.
Украина ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган стратегияни Қрим платформаси доирасида муҳокама қилиш мумкин. Ушбу форматдаги биринчи учрашув 23 август куни, Украина мустақиллигининг 30 йиллигини нишонлаш арафасида ўтказилиши режалаштирилган.
Президент Владимир Зеленский ўтган ҳафта охирида бўлиб ўтган матбуот анжуманида ушбу тадбирда ўнлаб давлатлар вакиллари иштирок этишини айтди. Украина томони Россияни ҳам таклиф қилмоқчи, деди ТИВ раҳбари аввалроқ: «Россия Федерациясига Қрим платформасига қўшилиш ва Қримни ишғол этмаслик бўйича музокараларга кириш таклифи бўлади».
Россия томонининг реакциясини тахмин қилиш мумкин. Аввалроқ Россия Ташқи ишлар вазирлиги вакили Мария Захарова Киевнинг Қримни ўз назорати остига қайтариш борасидаги ҳаракатлари «ноқонуний ҳисобланади ва уни агрессия таҳдидидан бошқа йўл билан англаб бўлмайди» деб айтган эди. «Сизга яна бир бор эслатиб ўтамизки, биз бундай ҳаракатлардаги ҳар қандай давлат ва ташкилотларнинг иштирокини, шу жумладан, Қрим платформаси ташаббусини Россияга нисбатан номақбул қадам, Россия Федерациясининг ҳудудий яхлитлигига бевосита тажовуз сифатида қабул қиламиз», деди Захарова.
Украинанинг маҳаллий аҳоли тўғрисидаги янги қонуни Ғарб шериклари нуқтаи назаридан Киевнинг позициясини кучайтириши мумкин. Кўп йиллар давомида Қрим татарлари бундай қонунни қабул қилишга интилишган, аммо Украина ҳукуматининг барча тузилмалари илгари ваъдалар билан чекланиб қолишган.
Владимир Зеленский яқинда қонун лойиҳасини шарҳ билан бирга рўйхатдан ўтказди: «Ишончим комилки, қисқа вақт ичида депутатлар қонун лойиҳасини кўриб чиқадилар ва Украинанинг маҳаллий аҳолиси мақомини мустаҳкамлайдилар … ниҳоят, улар саккизта чақириқнинг талабларини бажарадилар. Олий Рада ва барча президентлар 30 йилга қолдириб келмоқдалар».
Қонун лойиҳасига илова қилинадиган ҳужжатларда халқаро ҳуқуқ нормалари ва Украинанинг айрим қонунларида «маҳаллий аҳоли» тушунчаси ишлатилганлиги, аммо бу нимани англатишини қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилмаганлиги таъкидланган: «Бундан ташқари, мавжуд Украинада маҳаллий аҳолининг ҳуқуқий мақомини белгилайдиган ва ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини амалга оширишнинг аниқ кафолатларини белгилайдиган махсус қонун йўқ». Айнан шу ҳуқуқ илгари Украинада айирмачилик билан боғлиқ кўплаб тортишувларга ва қўрқувга сабаб бўлган. Энди вазият бутунлай бошқача.
Зеленский томонидан таклиф қилинган қонун лойиҳасида айтилишича, Украинанинг туб аҳолиси «Украина ҳудудида шаклланган, ўзига хос тил ва маданиятнинг ташувчиси бўлган, анъанавий ижтимоий, маданий ёки вакиллик органларига эга бўлган автоҳтоник этник жамоа» деб тан олинади. Ўзини Украинанинг туб аҳолиси деб билади ва таркибидаги этник озчиликни ташкил қилади, ва Украинадан ташқарида ўз давлат таълимига эга эмас. Ушбу таъриф, қонун лойиҳасига кўра, Қрим татарлари, карайтлар, крймчакларга тўғри келади.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, Украина ҳудудида яшовчи бошқа барча халқларнинг вакиллари ўзларининг миллий давлатларига эга (масалан, русларнинг тарихий ватани – Россия). Расмийлар «Украинанинг миллий озчиликлари тўғрисида» ги қонунни ишлаб чиқишни ва тасдиқлашни ваъда қилмоқда, аммо ҳозирча бундай ҳужжат йўқ.
Олий Рада депутати Рустам Умеров «Дом» телеканалига берган интервьюсида Украина парламенти «туб аҳоли» ва «миллий озчиликлар» га бўлинишни қўллаб-қувватлашини айтди: «Миллий озчиликлар Украина ҳудудида яшовчи халқлар деб ҳисобланади.
Улар Украинанинг фуқаролари бўлиши мумкин, улар Украинада туғилиши мумкин, аммо уларнинг тарихий ватани бор. Маҳаллий халқларнинг Украинадан бошқа тарихий ватани йўқ. Қонун лойиҳаси маҳаллий аҳоли маданияти, турмуш тарзи ва меросини сақлашга имкон беради «.
Эътибор беринг, илгари Олий Рада маҳаллий аҳолининг ҳуқуқларига оид қонунчиликда аллақачон эслатмалар киритган. Таълимга асосан украин тилида ўтишни назарда тутадиган таълим тўғрисидаги қонун лойиҳаларида ушбу норманинг маҳаллий халқларга тааллуқли эмаслиги алоҳида таъкидланган. Қрим татарлари, карайтлар, кримчаклар болалари ўқиётган мактабларда ўқитиш болаларнинг она тилларида олиб борилиши мумкин, украин тили эса мажбурий алоҳида фан.
Энди Украина ҳукумати янада ривожланиб, «маҳаллий халқларнинг ҳуқуқий шахсини» аниқлашга киришди. Бу шуни англатадики, президент қонун лойиҳасининг 2-моддасига биноан, бундай одамлар «Украинада ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига эга, ўз сиёсий мақомини Украина Конституцияси ва қонунлари доирасида белгилаш, ўз иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожланишини эркин амалга ошириш ҳуқуқига эга».
Ўзини ўзи тақдирлаш масаласига келсак, лойиҳада маҳаллий аҳоли «ўзларининг ички ишларига тааллуқли масалаларда, шу жумладан вакиллик органларини ташкил этиш йўлларида ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқига эга» эканлиги кўрсатилган.
Украина давлати ушбу органларни (масалан, Қрим-татар халқининг мажлисини) тан олишига кафолат беради, аммо улар фақат Украина Конституцияси ва қонунлари доирасида яратилиши ва ишлаши керак. Яъни, ҳар қандай ҳолатда, биз мустақилликни эълон қилиш ва Украинадан ажралиб чиқиш ҳақида гапирмаяпмиз.
Киев аслида Қрим татарларига, шунингдек, карайтлар ва кримчакларнинг кичик гуруҳларига, агар Қрим Украинанинг юрисдикциясига қайтарилса, улар тарихий ватанларида кенг ҳуқуқларга эга бўлишларини ваъда қилмоқда.
Uzbek