Хитой ташқи ишлар вазири Ван I нинг Эрон Ислом Республикасига ташрифи якунланди. Натижада 25 йилга мўлжалланган стратегик ва иқтисодий ҳамкорлик тўғрисида икки томонлама битим имзоланди. Тафсилотлари кенг жамоатчиликка ошкор этилмайдиган ушбу ҳужжат Эроннинг Яқин Шарқ ишларида аҳамиятини оширади. Бундан ташқари, келишув икки мамлакатнинг тўлиқ ҳарбий, шу жумладан ҳарбий иттифоқининг муқаддимасига айланиши мумкин.
Теҳронда Ван I Эроннинг деярли барча юқори мартабали амалдорлари билан учрашувлар ўтказди. У Президент Ҳасан Руҳоний, ҳамкасби Муҳаммад Жавад Зариф ва Али Ларижоний билан суҳбатлашди. Иккинчиси Эроннинг олий раҳбари Оятулла Али Хоменеийнинг маслаҳатчиси бўлиб, у дипломатик музокараларда шахсан камдан-кам иштирок этади.
Стратегик ва иқтисодий ҳамкорлик тўғрисидаги битимда Зарифа ва Ванг I. имзоси бор. Хитой ва Эрон томонларининг ҳисоботларига қараганда, иқтисодий масалалар ҳужжатда биринчи ўринда туради. Хитой Эроннинг энг йирик савдо шеригидир. У Эрон нефтининг асосий хариди эканлигини айтиш кифоя. Хитой учун, ўз навбатида, Эрон билан ҳамкорлик, бошқа нарсалар қатори, АҚШ президенти Жозеф Байден бошқа кунга альтернатива топишга ваъда берган «Янги Ипак йўли» лойиҳасининг ажралмас қисмидир. Ҳужжатда «стратегик шериклик» иборасининг ўзи жуда қизиқ. Масалан, Россия билан Хитой кўплаб ташқи сиёсий масалалар бўйича қарашларнинг эълон қилинган тасодифига қарамай, фақат яхши қўшничилик, дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида кенг қамровли Шартнома тузди.
Теҳронда имзоланган ҳужжат бутун Эронда ҳам, унинг чегараларидан ташқарида ҳам катта қизиқиш уйғотгани ажабланарли эмас. Эрон-Хитой келишувининг қўшимча ҳаяжони, унинг тафсилотлари ошкор қилинмагани билан боғлиқ эди. Ҳозирча биз фақат Эронга коронавирусга қарши курашда ёрдам беради ва, эҳтимол, Хитой вакциналарини ишлаб чиқариш Эрон ҳудудида йўлга қўйилади, дейишимиз мумкин.
Ўтган йили, сургун қилинган шаҳзода Ризо Паҳлавийнинг, Эроннинг сўнгги шоҳи Муҳаммад Ризо Паҳлавийнинг ўғли баёнотига катта муносабат билдирилди. Унга кўра, Эрон-Хитой келишувининг икки қисми мавжуд. Биринчиси, очиқ, Хитой билан савдо-иқтисодий ҳамкорликка бағишланган. Ҳисоб-китобларга кўра, Хитой Эрон иқтисодиётига чорак аср давомида жуда катта маблағ ʼ- 500 миллиард доллар сармоя киритмоқчи, иккинчиси, сир – ҳарбий ҳамкорлик. У Форс кўрфази бўйлаб стратегик аҳамиятга эга денгиз йўлини ҳимоя қилиш учун Хитой ҳарбийларини Эрон ҳудудига қабул қилиш имкониятларини аниқлаб берган. Ризо Паҳлавий яқинлашиб келаётган шартномани Эрон миллий манфаатларига хиёнат, ХХР мамлакатининг миллий бойликларини тортиб олиш ва Теҳрон ташқи сиёсатини Пекинга бўйсундириш учун муқаддима деб атади. Айтганча, АҚШ маъмурлари Эрон-Хитой келишувидан анча эҳтиёт бўлишган. Бу янги пайдо бўлаётган Эрон-Америка яқинлашуви жараёнига қандай таъсир қилиши аниқ эмас.
Шартномада икки қисмнинг мавжудлиги ҳақида Ислом Республикасининг ўзида ҳам сўз боради. Эроннинг собиқ президенти Маҳмуд Аҳмадинажод шартномани танқид қилди. У Эрон расмийларини ХХР билан тузилган шартномалар ҳақидаги ҳақиқатни одамлардан яширишда айблади. Зариф ҳатто мамлакат парламентида нутқ сўзлашга ва шартномада махфий қисм йўқлигини тушунтиришга мажбур бўлди. Тўғри, ҳужжат матни ҳали нашр этилмаган. Аммо келишув ғоясининг ўзи ўтган ёзда Эрон парламенти томонидан маъқулланди. Эҳтимол, мамлакатда ХХР билан шартнома тузишнинг қонунийлиги ҳақидаги баҳслар ҳали олдинда. Қандай бўлмасин, Аҳмадинaжод 2021 йил июнь ойида бўлиб ўтадиган президентлик сайловларида иштирок этиш режаларини яширмайди ва агар унинг номзоди рўйхатдан ўтган бўлса, эҳтимол сайлов кампаниясида Пекин билан давом этаётган яқинлашувдан фойдаланиши мумкин.
«Ҳар ҳолда, келишувнинг тузилиши Эрон-Хитой муносабатларидаги муҳим қадамдир. Биринчидан, бу Хитойнинг Яқин ва Ўрта Шарқдаги мавқеини мустаҳкамлайди. Иккинчидан, бу Эроннинг минтақадаги рақиблари орасида юқори бўлмаган Эроннинг рейтингини кўтаради – араб сунний давлатлари, уларнинг аксарияти Эрон сиёсатига қарши », – Владимир Сажин, Россия Шарқшунослик институтининг катта илмий ходими
Ванг Йининг Эронга ташрифи унинг Яқин Шарқдаги турининг бир қисмидир. Хитой вазири ташриф буюрган мамлакатлар қаторида БАА, Уммон ва эронликлар билан энг қийин муносабатда бўлган учта давлат: Баҳрайн, Туркия ва Саудия Арабистони бор.
Uzbek