Ҳиндистон глобал ўйинчи мақомига даъвогар, унинг тсивилизацияси беш минг йиллик тарихга эга. У улкан халқаро обрўга эга, ўзини буюк куч деб билади.
Бу геосиёсий куч марказларидан биридир, чунки битта географик жойлашуви туфайли дунёда кучлар мувозанатига катта таъсир кўрсатмоқда. Ҳиндистоннинг ҳам катта иқтисодий салоҳиятга эга эканлиги уни Россия, АҚШ ва Хитойни ўз ичига олган супер кучлар ўртасидаги фаол рақобат майдонига айлантиради.
Ҳиндистон – ўз суверенитетини сақлаб қолиш ва бошқа ташқи кучларни ташқи сиёсий мақсадларини амалга оширишга судраб боришни олдини олишга интилаётган Жанубий Осиёдаги ҳукмрон давлат.
Қўшма Штатлар Ҳиндистонга Иккинчи Жаҳон Урушидан кейин Буюк Британиянинг мустамлакачилик тизимини тўсиб қўйгандан сўнг келган. Ҳиндистон элиталарига Британиянинг маданий таъсири ҳали ҳам АҚШ билан муносабатларни ҳал қилувчи омил бўлиб қолмоқда. 24 та тил мавжуд бўлган.
Улардан 21 таси расмий ва 1652 та лаҳжалар, инглиз тили бу бизнес, маъмурият ва таълим учун ёрдамчи расмий тилдир. Дарҳақиқат, у ҳинд элитасини ҳинд ҳукумати ва таълим тизимининг расмий тили бўлган ҳинд тилидан кўра кучли бирлаштиради.
Иккинчи Жаҳон уруши тугаганидан кейин СССР ҳам Ҳиндистон билан яқин алоқаларни ўрнатишни бошлади, аммо ҳақиқий яқинлашиш 1971 йилда Жавоҳарлалнинг қизи Неру Индира Ганди бошчилигидаги Ҳиндистон Миллий Конгресс партиясининг ғалабасидан сўнг бошланди.
1971 йил 9-августда ҳинд томонининг ташаббуси билан СССР ва Ҳиндистон икки томонлама дўстлик ва ҳамкорлик шартномасини имзоладилар. СССРдан Ҳиндистон билан яхши муносабатларни мерос қилиб олган Америка Қўшма Штатлари ва Россия бир-бирларини ўзларининг асосий душманлари деб билишади ва шунинг учун Ҳиндистон билан ишлашда ташқи сиёсат йўналиши ўзгаришига йўл қўймаслик керак. Ҳиндистон жамияти ва ҳинд сиёсий синфи жуда парчаланган.
Мамлакатда ўнлаб йирик партиялар ва ташкилотлар фаолият юритмоқда, улар кўплаб фракцияларга бўлинган, уларнинг ҳар бири ташқи сиёсат бўйича ўз қарашларига эга. Улар энг хилма-хил коалицияларни яратадилар, фақат Покистонга нисбатан душманлик муносабатида бирликни сақлаб қоладилар. Шу билан бирга, Ҳиндистоннинг жанубий штатлари тамиллари учун Покистон ва Хитой билан чегарадош Жамму ва Кашмир автоном давлатининг муаммоларидан кўра қўшни Шри-Ланка тамиллари билан муносабатлар муҳимроқ.
АҚШ, Россия ва Хитой билан алоқалар Ҳиндистон ташқи сиёсатининг асосий масаласи бўлиб қолмоқда. Ҳиндистон раҳбариятидаги шахсий ва гуруҳий бўлинишлар ҳинд ичидаги элита консенсусининг натижасидир.
Бу ҳинд элитасида асосий геосиёсий рақибларни қўллаб-қувватлаш гуруҳларини яратиш учун имкониятлар яратади. Ҳиндистонда АҚШ, Россия ёки Хитойга қарши авж олган ҳар қандай ташвиқот кампанияси, аксарият ҳолларда, ушбу давлатларнинг махсус хизматларининг Ҳиндистондаги бир-бири билан курашига асосланган.
Уларнинг таъсири Ҳиндистон матбуоти ва лоббистлар ва парламентдаги иттифоқчилар нутқларида сезилади. Ҳар бир давлат ҳинд бизнеси билан алоқаларни мустаҳкамлашга ҳаракат қилмоқда, чунки бу сиёсий доиралар билан боғлиқ ва нозик масалаларда уларнинг позициясига таъсир ўтказишга имкон беради.
Ташқи сиёсат узоқ муддатли барқарор омиллар таъсири остида шаклланган давлатлардаги элита ва сиёсий режимларнинг ўзгариши билан ўзгармайди. Шундай қилиб, Япония, Корея ва Хитой ўртасидаги зиддият Ўрта асрлардан бери мавжуд.
Шу билан бирга, 1592 йилда, Хитойнинг Мин сулоласи Япония-Корея урушида Кореянинг шимолий қисмини қўллаб-қувватлади. Бу Япониянинг Кореядаги ҳарбий юришларини тўхтаб қолишига олиб келди.
Хитой КХДРга нисбатан ҳам шундай қилмоқда. Худди шу геосиёсий натижа билан. Асрлар ўтди, сиёсий тизимлар ўзгарди, янги элита пайдо бўлди, аммо ташқи сиёсат ўзгармай қолди.Россиянинг Ҳиндистонга нисбатан ташқи сиёсатининг давомийлиги бор ва у Совет меросига асосланган.
Ҳиндистоннинг қарама-қаршилик векторидаги АҚШ ва Россия ўртасидаги кураш ўзгармади ва биринчи навбатда махсус хизматларнинг рақобати билан белгиланади.
Асосий рақибларнинг геосиёсий рақобатидаги ҳинд омилини инобатга олмаслик керак – СССРга энг катта зарар АҚШнинг Ҳиндистондаги элчихонасининг ҳарбий аттасеси Д.Ф.Поляковнинг америкаликлар томонидан ёлланиши натижасида этказилган.
Совет дипломатлари ва разведка ходимларининг озгина эсдаликларида Американинг Деҳлида истиқомат қилиш асослари доимо Ҳиндистондаги эмас, балки Совет Иттифоқидаги мутахассислардан иборат бўлганлиги тан олинади ва улар сиёсатчилар эмас, балки разведка ходимлари, совет муассасаларининг ривожланаётган ишчилари мутахассислари бўлган.
Уларнинг лоббистлари Ҳиндистондаги сиёсий курашларда қатнашадилар ва вақти-вақти билан бир-бирига қарши ҳужумлар уюштиришади. Сабаби аниқланган разведка агентларини, ҳам Марказий разведка бошқармаси, ҳам КГБ томонидан мамлакатдан чиқариб юбориш кампанияси эди.
Энди Ҳиндистон маконида АҚШ ва Россия қарама-қаршилигида ҳеч нарса ўзгармади.
Америка Қўшма Штатлари Ҳиндистондаги рус ҳамжамияти вакиллари билан ишлашга эътиборни қаратишда давом этмоқда. Тахмин қилиш мумкинки, Россия америкаликлар фаолиятини кузатишда кўплаб ёндашувларни сақлаб қолди, чунки бу уларнинг мақсадлари ва ниятларини олдиндан айтиб беришга имкон беради.
Ҳиндистонда бизнес ва сиёсатчилар устидан таъсир ўтказиш учун кураш АҚШ ва Россия учун бу алоқаларни рақибларидан кузатмасдан туриб тасаввур қилиб бўлмайди.
Ҳиндистон – ноқонуний қарши контрразведка режимига эга мамлакат. Ҳиндистонлик сиёсатчилар АҚШ фаолиятидан жуда хавотирда. Совет Иттифоқи даврида Ҳиндистондаги ҳукмрон партия Марказий разведка бошқармасини мамлакатда ички можароларни авж олдиришда ва Бангладеш билан муносабатларининг ёмонлашувига сабаб бўлганликда айблади. Албатта, ҳинд доираларидаги АҚШ разведка тармоғи дарҳол КГБга ҳужумлар билан жавоб қайтарди.
СССРдан ҳам, Қўшма Штатлардан ҳам дипломатларни чиқариб юбориш амалиёти мавжуд эди, фақат фарқи шундаки, у тинчгина ўтди. Айғоқчилик тан олинган ва Ҳиндистон раҳбарияти томонидан табиий нарса сифатида тан олинган; қонуний ҳукуматнинг мавқеини бузишга уринишлар қабул қилиниши мумкин эмас деб ҳисобланади.
СССР ва Ҳиндистондаги Россия ҳеч қачон бундай қилмаган, аммо Қўшма Штатлар ҳақида буни айтиш мумкин эмас, уларнинг фаолияти доимо мағрур ва тажовузкор бўлиб келган ва шунинг учун ҳинд контрразведкаси уларнинг махсус хизматларидан ўта эҳтиёткор бўлган.
Бунинг яхши сабаби бор эди – Ҳиндистон 1975 йилда Бангладеш (собиқ Шарқий Покистон, Покистондан минг километрдан кўпроқ Ҳиндистон ҳудуди билан ажралиб чиққан) Ислом республикасига айланаётганини эълон қилган пайтни ўтказиб юборди. Ўша пайтдан бошлаб Ҳиндистон ва Бангладеш ўртасидаги муносабатлар кескин ва қийинлаша бошлади. Англия ва Қўшма Штатларнинг тизимли узоқ муддатли таъсирисиз ҳеч қандай тўсатдан содир бўлган шахсий ҳодисалар бу натижани келтириб чиқармаган бўлар эди.
Покистон – Ҳиндистоннинг асосий душмани. Хитой Ҳиндистоннинг рақиби, у билан у жуда ёмон муносабатда. Ҳиндистон Совет ва ҳозирги Россия-Хитой муносабатларидаги ҳар қандай яхшиланишга жуда сезгир. Бу ҳақда ҳар бир нашр Ҳиндистонда портловчи резонансни келтириб чиқаради ва ҳиссий ва кескин муҳокама қилинади.
Ҳиндистон Хитой билан ёлғиз қолишдан қўрқади ва Россия-Хитой яқинлашиши билан АҚШга ишонишдан бошқа илож йўқ – бундай қарорнинг хавфлилиги ва номақбуллигини ҳамма тушуниб.
Хитой ва Ҳиндистон икки томонлама муносабатларни нормаллаштиришга ҳаракат қилмоқда, аммо улар нафақат савдо шериклари, балки рақобатчилар ҳамдир. Улар энг замонавий саноат тармоқлари: ИТ хизматлари, дастурий таъминот, фармацевтика бозорлари, инвестициялари ва иш ўринлари учун рақобатлашадилар.
Икки ривожланиш модели рақобатлашади: ҳиндистон эркин тадбиркорликка асосланган (Англия таъсири) ва хитойлар давлатга асосланган (СССР таъсири). Ҳиндистон ёмон транспорт инфратузилмасига эга ва Си Тсзинпин ҳукумати бир вақтнинг ўзида Нарендра Моди ҳукумати билан ушбу соҳага сармоя ётқизиш тўғрисида келишувга ҳам эришган, аммо Тибет автоном вилояти билан чегарадаги алангали чегара можароси ушбу режаларни кўмиб ташлаган.
Энди Ҳиндистон коронавирус эпидемияси туфайли заифлашган хитойлик корпорацияларнинг Ҳиндистон иқтисодиётига кириб келишидан қўрқиб, Хитой сармояси учун тўсиқлар яратди. Барча хитойлик сармоялар энди фақат Ҳиндистон ҳукуматининг маъқуллаши билан амалга оширилади. Австралия, Германия ва Эвропа Иттифоқининг баъзи бошқа мамлакатлари Ҳиндистонни бундай қарорга келтиришга мажбур қилишди.
Ушбу ташаббусларни Буюк Британия ва АҚШ қўллаб-қувватлаётганини тахмин қилиш осон, улар бундай ташаббусларда бевосита порлашни хоҳламайдилар.
Хитой бунга жавобан келишмовчилик билан жавоб беради ва ЖСТ қоидаларига мурожаат қилади. Аммо Ҳиндистон хитойлик инвесторларга қаттиқ текширув қоидаларини жорий этди. Расмий равишда, Ҳиндистон Савдо вазирлигининг қарорида Хитой ҳақида сўз юритилмаган, у чегараолди мамлакатларни назарда тутади ва Хитойдан ташқари Бангладеш, Покистон ва Непални ҳам ўз ичига олади. Аммо улар Ҳиндистонга қудратли Хитой томонидан юзага келадиган иқтисодий таҳдидни англатмайди.
Бундан ташқари, Ҳиндистон Хитой билан энг йирик қуруқлик чегарасига ва иқтисодиётнинг ташқи савдога энг юқори даражада боғлиқлигига эга. Хитой Ҳиндистоннинг асосий савдо шеригидир, Ҳиндистон импортининг 80% дан ортиғи Хитойдан келтирилган ва бу асосан муҳандислик маҳсулотлари ва ускуналари.
Ҳиндистон ҳар қандай сармояларга очиқлигини эълон қилди, аммо Хитой учун истисно қилди. Чекловлар биринчи навбатда Қўшма Штатларнинг муваффақиятли рақобатчилари бўлган соҳаларга таъсир кўрсатди. Американинг бизнес-журнали Форбес Ҳиндистонни Хитойга қараганда инвесторлар учун яхши муҳит сифатида тарғиб қилишга қўшилди.
Дарҳақиқат, 2020 йилда Қўшма Штатлар ва уларга боғлиқ Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликларининг инвестиция фондлари ҳамда Америка ҳукумати Фаcэбоок, Гоогле ва Қуалcомм билан боғлиқ бўлган ИТ-компаниялар Ҳиндистоннинг Жио Платформс ИТ-компаниясини молиялаштиришга жалб қилинди.
2020 йилнинг уч ойи давомида у эрга 20 миллиард долларлик сармоялар жалб қилинди, шунинг учун Ҳиндистон АҚШнинг Хитой билан курашиш воситасига айланди. Бу Россияга бевосита ва билвосита таъсир қилади. Энди АҚШ ўрнига, Хитой Покистонга фаол равишда қурол-ярог ътуширишни бошлади. Бундан ташқари, Хитой денгиз флотининг ўсиш суръатлари бўйича этакчи ҳисобланади.
Бунга жавобан, Ҳиндистон қуруқликдаги кучлари сонини Хитой даражасидан ошиб кетди ва Хитойнинг рақиблари – Ветнам ва Япония билан ҳамкорлик қила бошлади. АҚШ ва Россия бундан фойдаланмоқда. Қўшма Штатлар ҳинд қуроллари устидан назоратни қўлга олишга ва у эрдан Россияни олдини олишга интилмоқда.
Ҳиндистон атом энергетикаси ва ЛНГ бозори Россия учун кенг истиқболларга эга. Ушбу соҳаларнинг барчаси Қўшма Штатларнинг стратегик рақобатчилари бўлиб, улар Россия ва Ҳиндистон ўртасидаги ҳамкорликнинг ушбу соҳаларини бузиш учун қўлларидан келган барча нарсани беришади.
Россия Ҳиндистондаги сармоялар учун курашда қатнашмайди ва шунинг учун унинг АҚШ билан асосий қарама-қаршилиги махсус хизматлар, ҳарбий саноат комплекси, энергия ва Хитой омилига таъсир доирасидадир. Россия нейтрал позицияни сақлаб, Хитой ва Ҳиндистон ўртасида танлов қилмаслигини диққат билан таъкидлайди ва бу унинг ўзгармас принтсипи.
Аммо АҚШнинг Хитой ва Россияга босими уларни яқинлашишга ундайди ва Ҳиндистон буни таҳдид деб билади ва кўпроқ АҚШга эътибор қаратишга интилади. Россия ҳинд-хитой мулоқотида воситачига айланиши мумкин, бу ҳозир имконсиз, аммо келажакда. Агар Хитой ва Ҳиндистон ўртасидаги зиддиятларнинг паст даражаси Россия учун мақбул бўлса, унда Қўшма Штатлар уни шамоллаш учун ўйнайди ва Россияга бу эрда катализатор ролини беради. Қўшма Штатлар Хитой ва Россияга қанчалик кўп босим ўтказса, улар шунчалик яқинлашади.
Бу Қўшма Штатлар учун ўта хавфли ўйин, аммо улар бир томондан вазиятни тўлиқ назорат қилиб, Россия-Хитой иттифоқининг олдини олишга ишонадилар ва бошқа томондан улар Хитой билан можаро келиб чиқишига умид қилишади. Россия коалиция ҳолатида. Россия томонидан Ҳиндистон ёки Хитой билан бўлган ҳар қандай қурбонлик АҚШни кучайтиради. Аслида, улар Буюк Шахмат тахтасида вилка яратдилар.
Россия учун тузоқлар яратилди, улар Қўшма Штатларнинг фикрига кўра, қайтариб бўлмайдиган кучга айланади. Россия барча тахталарда ғолиб чиқишга интилади ва бу америкаликлар фойдаланишга умид қиладиган хатога олиб келади.
АҚШ ҳисоб-китоби фақат битта ҳолатда тўғри бўлиши мумкин – агар Россия можарога Ҳиндистон ва Хитойни жалб қилмасликнинг ягона тўғри чизиғидан воз кечса.
Ҳиндистон ва Россияда ҳеч қандай ҳукумат ўзгариши илгари Россия-Ҳиндистон муносабатларининг ёмонлашишига олиб келмаган. Ҳиндистон раҳбариятининг Россияга муносабати объектив аҳамиятга эга бўлган стратегик, иқтисодий ва ҳарбий омиллар билан белгиланади. Ҳиндистон ҳукуматининг сиёсий ҳаракатларидаги зигзаглар Россия учун ёқимсиз эпизодлар, аммо фожиа эмас.
Конъюнктура ўзгарганда давлатларнинг миллий манфаатлари ва ташқи сиёсати кескин ўзгармайди.
Айнан Россия ҳисобидан Хитой билан муносабатларни мувозанатлаш ва унинг стратегик жиҳатдан мустаҳкамланишига йўл қўймаслик истаги Ҳиндистонни БРИКСга олиб келди.
Ушбу тузилиш қанчалик аморф бўлмасин, у АҚШнинг иштирокисиз интеграция форматларини қўллаб-қувватлаш орқали ишлайди.Бунда Россиянинг роли катта. Ҳар ҳолда, Деҳли кўпвекторли сиёсатга содиқ қолади ва Россиясиз бошқа геосиёсий марказларнинг Ҳиндистонга таъсири векторлари мувозанатини сақлаб бўлмайди.
Uzbek