У асли Африкалаик, қочқин мақомини олишга ва Англияга кўчишга мажбур бўлган. Гурнанинг барча романлари ўз халқига бағишланган. У адолатсизлик, соғинч, қаҳрамонларига тақдир қилинмаган тинч ҳаётни қидириш ҳақида даҳшатли ҳикоялар ёзган.
“Маданиятлар ва қитъалар орасидаги кўрфаздаги мустамлакачилик оқибатлари ва қочқин тақдири тўғрисидаги тушунчаларга муросасиз ва таъсирли кириши“ учун – бу адабиёт бўйича янги Нобел мукофоти совриндори Абдулразак Гурнани мукофотлашининг сабаби.
У 1948 йилда Занзибарда туғилган. 1963 йилги инқилобдан сўнг, Занзибар Британия мустамлакачилигидан озод бўлганида, мамлакатда қирғинлар содир бўлган. Гурна жабр кўрган қабилага мансуб эди ва 18 ёшида оиласини ташлаб, мамлакатни тарк этишга мажбур бўлди. У яқинлари билан учрашиб, ватанига фақат 1984 йилда, отаси вафотидан сал олдин қайтишга муваффақ бўлди.
1960 -йилларнинг охиридан ҳозиргача қочқин мақомини олган Гурна Англияда яшайди ва ишлайди. У 1982 йилда Кент Университетида докторлик даражасини олди ва у ерда постколониал адабиёт ўқитувчиси сифатида ишга жойлашди.
Суахили унинг она тили эди, лекин у ўзининг биринчи композицияларини чет тилида ва уйдан узоқда ёзишни бошлади. Гурнанинг айтишича, Занзибарда бу тилдаги адабиёт жуда қийин эди, ўшанда унинг асосий илҳом манбаи Қуръон суралари, араб ва форс шеърлари, шунингдек “Минг бир кеча“ эртаклари эди. Буларнинг ҳаммаси – унинг ватани, мамлакати ва абадий таъқиб ва маҳрумликдаги ҳаёти – унинг ишига асос бўлди.
У 21 ёшида ва Буюк Британияга кўчиб келганида, Гурна ўзининг биринчи романи “Кетиш хотиралари“ ни ёзди. Акция Шарқий Африкадаги Танзанияга ўхшаш қирғоқ шаҳри харобаларида бўлиб ўтади.
Бош қаҳрамон ва ҳикоячи Ҳасан – ўспирин бола, у ичкиликбоз отасидан қочиб, бутун умри уни ўраб турган миллий хурофотлардан озод бўлишни орзу қилади. У ўрта мактабни тугатиб, унинг келажагини белгилайдиган имтиҳонларни топширади, онаси эса болани Найробидаги бадавлат тадбиркор амакисига таклиф қилади.
Олдин камтарин яшаган Ҳасан, ҳеч қачон орзу қилмаган ҳаётга кириб кетади. Бу ерда унинг ҳашаматли уйи ва замонавий ҳаёти, шунингдек, ажойиб ва меҳрибон қариндошлари бор. Аммо бола қариндошлари ва ўтмиши ҳақида кўпроқ билганида, бу идеал ҳаёт унинг кўз олдида қулаб тушади. Унинг олдида улкан ва шафқатсиз коррупция машинаси очилади ва одамларнинг иккиюзламачилиги намоён бўлади.
Гурна мустамлакадан кейинги Африка жамиятидаги одамларнинг муаммоларини тасвирлаб, ўз шахсий тажрибасини қўшган ҳолда. Танқидчиларнинг таъкидлашича, Гурна ажабланарли даражада йўқотишни, умидсизликни истеҳзоли ҳазил билан бирлаштиради, ўсмирнинг овозида қўрқинчли нарсаларни айтиб беради.
Нобел қўмитаси экспертлари таъкидлаганидек, Гурнанинг романлари постколониал ғайриоддий адабиётдир. Унинг сюжетлари Африка халқлари ҳаётига тўлиқ бағишланган – ҳатто воқеалар унинг ерида содир бўлмаган тақдирда ҳам, ёзувчи бу одамлар билан нима бўлаётганини тасвирлашга ҳар томонлама уларни ҳис қилган ҳолда тасвирлашга ҳаракат қилади.
Масалан, “Зиёратчилар йўли“ романида танзаниялик муҳожир бош қаҳрамон Довуд Англияда яшайди. У камбағал, маҳаллий шифохонада санитар бўлиб ишлайди ва ҳар қандай қийинчилик ва адолатсизлик, ирқчилик, қўрқув, хўрликдан ўз тасаввурида яширинишга ҳаракат қилади. У ўз ҳаётини янги мамлакатда қуриб, уни уй деб атай олмайди, лекин Танзанияга қайтолмайди. Ўқувчилар қаҳрамонни, ҳаётининг ҳал қилувчи дақиқасида, ҳамма нарсани ўзгартира оладиган муҳаббатга дуч келганда, топадилар.
У аччиқланиш ва умидсизлик билан курашади, лекин шу билан бирга ҳазил туйғусини йўқотмайди, бу унга ўз мамлакатининг ўтмишидаги даҳшатларни тушунишга ва Англияга ҳижратнинг маъносини тушунишга ёрдам беради.
Ёзувчининг асосий асарларидан бири, унинг профессионал ютуғи “Жаннат“ романи. У буни 1994 йилда ёзган ва бундан тўрт йил олдин Гурна Шарқий Африкада тадқиқот экспедициясида бўлган. Бу Танзаниянинг ҳаёлий Кава шаҳрида туғилган Юсуф исмли боланинг ҳикояси.
Отаси ательеда ишлайди, араб савдогари Азиздан катта қарзлари бор. Қарзни тўлаш учун Юсуф Азизга хизматкор бўлиб ишлаши керак ва у қитъа зулматининг қоқ марказига – Марказий Африкага саёҳат қилади.
Юсуф ўсади ва вояга етади. У ҳар хил бегона дунёлар ва тушуниш қийин бўлган эътиқодларга дуч келади. Урилиш ва туртилишлардан сўнг, уни фожиали якун кутади: у севган аёлини ташлаб кетишга мажбур бўлади. Бу Гурна асарларининг яна бир қизиқарли хусусиятидир – у тез-тез ўқувчини бахтли якун билан ишонтириб, ҳамма нарсани ўзига олиб боради, лекин охирги лаҳзада барча интиқликлар қулайди ва қаҳрамон қоронғилик тубида қолади.
Унинг қаҳрамонлари кўпинча ташқи дунё, унинг адолатсизлиги билан қаттиқ қарама -қаршиликка кирадиган ёшлардир. Гурна асосан биринчи шахс номидан ёзади, қизиқарли саргузаштларга бой бўлиши мумкин бўлган ҳаяжонли воқеаларни айтиб беради, лекин уларнинг эгаларининг ҳаётини бахтли деб аташ қийин.
Романлар саҳифаларида ўтмиш ҳақидаги даҳшатли сирлар очилади, коррупция, иккиюзламачилик ва энг яқин одамлар, ҳатто ўз ота-оналари ҳам душманлардан кўра ёмонроқ бўлиб чиқиши мумкин.
Абдулраззоқ Гурнанинг охирги романи “Афтерливес“ 2020-йилда нашр этилган ва ҳикоя «Жаннат» асари тугаган пайтдан бошланади: ХХ аср бошларида, немис аскарлари Биринчи жаҳон урушига тайёргарлик кўраётган бир пайтда.
Бу роман саҳифаларида, немислар тарафида хизмат қилишга мажбур бўлган, уларнинг хўрланишига, зўрланишига дош беришга мажбур бўлган Ҳамзанинг мураккаб ва чалкаш ҳаёти содир бўлади ва фақат жароҳати туфайлигина туғилган қишлоғига қайтишга муваффақ бўлади.
Унинг ҳикояси энг фожиали ва қийин воқеалардан бири бўлиб, у билан бошқа офицерлар ўйинчоқдек муносабатда бўлишади ва унга немис тилини ўргатмоқчи бўлишади. Гурна мураккаб психологик муҳитни қуради, бу ерда, бир томондан, золим сабрли ва ғамхўрдир, лекин бошқа томондан, у ҳали ҳам золим бўлиб қолаверади.
Гурна учун халқларнинг мустамлакачилик ўтмишини романтика қилмаслик жуда муҳим. У ҳақиқатга жуда содиқ, содда тилга интилмайди, у ўз халқининг тақдири ҳақида соф ва самимий гапиради, унга ҳамдардлик билан қарайди, ўз ватандошларини жароҳатларини, ҳазил туйғуси билан кўп қиррали одамлар сифатида кўрсатади (баъзан шунчалик қора, бу қўрқинчли), мураккаб психологик қарорлар …
Уларнинг ўз хотиралари бор, бу уларни яшашига тўсқинлик қилади, улар уни ушлаб туришни хоҳлашади, лекин Гурна оламида ҳамма нарса ўзгариб туради – тарих, исмлар, таниш инсонларнинг шахсияти. Гурнанинг асарлари – бу ғаройиб ва олис дунёни ўрганадиган улкан тадқиқот бўлиб, у жаҳон адабиётида ва кўплаб китобхонлар қалбида муҳим из қолдирган.
Тоҳиров Маҳмуджон
Uzbek