Хитойнинг шимоли-ғарбий қисмида жойлашган Шинжон-Уйғур автоном туманидаги «қайта тарбиялаш лагерлари» деб номланган этник қозоқлар, уйғурлар ва бошқа исломий халқларнинг аҳволи бир неча бор муҳокама қилинган. Вақти-вақти билан бу муаммо янада кучайиб боради ва Хитой ҳамда «жамоавий Ғарб» ўртасида қизғин сиёсий баҳс-мунозараларни келтириб чиқаради. Шинжон маҳбуслари ХХРга қарши бўлганлиги сабабли АҚШ ва Европа Иттифоқи томонидан турли хил санкциялар қўлланилди.
Қозоғистоннинг ўзида қийноқлар ва этник қозоқларга қарши Хитой ҳокимиятининг бошқа ноқонуний хатти-ҳаракатлари ҳақидаги даҳшатли воқеалар маҳаллий аҳолининг кескин реакциясини келтириб чиқармоқда. Ва уч йил олдин ҳокимият бу ёки бошқа усул билан ушбу муаммони ҳал қилишга уринаётгани ҳақида таассурот пайдо бўлди.
Яқинда Қозоғистон Республикаси ташқи ишлар вазирининг ўринбосари Шаҳрат Нуришҳев «Казахстанская правда» саҳифаларида қайта тарбиялаш лагерларида ўтказилган ватандошларга нисбатан «янги ёндашув» ни эълон қилди. Унинг моҳияти шундан келиб чиқадики, Қозоғистон бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик, шу жумладан қозоғистонликлардан этник қозоқ ва ХХР фуқаролари бўлган қариндошлари тўғрисида ариза қабул қилишда аралашмаслик сиёсатига амал қилади.
Эътибор беринг, бир қатор ҳолатларда биз Хитойда туғилган, Қозоғистонда яшаш ҳуқуқига эга бўлган, ҳатто Қозоғистон Республикаси фуқаролигига эга бўлган этник қозоқлар ҳақида гаплашамиз.
БМТ Хартиясига биноан, ҳеч бир давлат бошқа давлатнинг ички ишларига аралашишга ҳақли эмас. Шунинг учун Қозоғистон фуқароларидан уларнинг ХХР фуқароси бўлган қариндошлари тўғрисида шикоятлар келиб тушганда, Қозоғистон Республикаси ҳукумати уларни «Хитой томонига», яъни яна «ҳуқуқбузарга» юборади. Бошқа томондан, вазир ўринбосари таъкидлашича, НурСултон доимий равишда Пекин билан бўлинган оилаларни тиклашга ёрдам бериш масаласини муҳокама қилади.
Аслида, «Хитой масаласи» ташқи сиёсат департаменти ходими томонидан айтилганидек, бу истеъфога чиққан, аммо бутун ҳокимиятни сақлаб қолган Қозоғистоннинг биринчи президенти Нурсултон Назарбоевнинг «хиралашган» нутқларини қайта тиклашдан бошқа нарса эмас. Бир неча йил олдин, Қозоғистондаги навбатдаги хитойларга қарши тўлқинда Элбасй Хитой ҳақидаги қўрқувни хаёл деб атади. Ва у фақат Хитой сармоялаш учун катта пулга эга эканлигини очиқ айтди: «Биз ундан фойдаланишимиз керак, аммо ақлли бўлинг. Биз Ипак йўлини қўллаб-қувватладик, чунки бу биз учун жуда фойдали». Қизиқ, қайта тарбиялаш лагерлари маҳбусларининг ҳаёти, синган ҳаёти ва соғлиғи қанчага баҳоланади?
Бир сўз билан айтганда, НурСултон бир ярим миллиондан ортиқ этник қозоқ бўлган фуқаролари бўлган Хитойни танқид қилишдан йироқ. Албатта, уларнинг барчаси ҳам қонунга бўйсунадиган фуқаролар сингари, лагерларнинг маҳбуслари эмас. Аммо, қозоқларнинг ўзларига кўра, Хитойдаги уйғурлар ва бошқа озчиликлар, шунингдек, ҳуқуқ ҳимоячилари, оммавий ахборот воситалари, сиёсатчилар, кўплари «нотўғри» эътиқод учун лагерларга тушишади. Уларда кимдир омон қолади, кимдир яшамайди. Лагерларда қамалган қариндошлар ҳақида маълумот олиш умидсиз ва хавфлидир.
Умуман олганда, лагерлар мавжудлигини фақат 2018 йилда тан олган Хитой, Ўрта Қиролликда исломни тан олаётган одамларнинг аҳволини аллақачон очиқчасига «геноцид» деб атаганларга янада қаттиқроқ қаршилик кўрсатишни бошлади. Унинг таъкидлашича, бу шунчаки «терроризмга қарши курашиш учун яратилган қайта таълим муассасаларидир».
Улардаги потенциал террорчилар, эҳтимол, мавжуддир. Аммо барчаси бир хил эмас! Хитойнинг кўплаб антагонистлари сиёсий сабабларга кўра лагерлар мавзусини иложи борича тарғиб қилишга уринаётгани ҳам эътиборга олиниши керак, аммо оловсиз тутун бўлмайди. Ва Қозоғистон ҳақида гапирадиган бўлсак, республика расмийлари Пекинга уни «тарқатиб юборишда» фаол ёрдам беришмоқда, аммо улар ўз ватандошларини Хитой лагерларидан озод қилиш ёки ҳеч бўлмаганда уларнинг ҳақиқий тақдирини билиш учун ҳаракат қилмаяпти, кўплари бедарак йўқолган деб ҳисобланади.
Дарҳақиқат, «бошқа давлатнинг ички ишларига аралашиш» БМТ томонидан қораланади. Аммо, шу билан бирга, ушбу принцип «буюк кучлар» деб аталадиган нарсаларга ишламайди. Қозоғистон эса «буюкларга» тегишли эмас. «Катта қўшни» билан кичик келишмовчиликлар ҳам бўлиши мумкин эмас. Бундан ташқари, у жуда кўп пулга эга бўлганда.
Uzbek