Коронавирус пандемияси ва дунёнинг кўплаб мамлакатларида юзага келган блокировка бутун дунё савдосини жиддий равишда ўзгартирди. Хомашё ва бутловчи буюмлар Европадан Осиё мамлакатларига ўтишни тўхтатди ва тескари йўналишда товарларнинг оқими сезиларли даражада камайди. Сиқилган омборлар порт инфратузилмасининг инқирозига олиб келди, бу эса ўз навбатида ҳам хомашё, ҳам тайёр маҳсулотни ташишнинг бошқа усулларига мисли кўрилмаган талабни яратди.
Бундай шароитда ўн йил олдин кўпчилик учун фақат истиқболли лойиҳалар бўлиб кўринган Eвроосиё транспорт коридорлари глобал логистика учун ҳақиқий нажотга айланди. Бу эрда Хитойдан Европага ва аксинча савдо-сотиқ алоҳида рол ўйнади. Сўнгги бир йил ичида ХХР Шарқ-Ғарб йўлаги орқали транзит ҳажмини сезиларли даражада оширди, бу Eвроосиё иқтисодий иттифоқи мамлакатлари учун Пекин билан ҳамкорликни ошириш бўйича махсус вазифаларни қўйди.
Маълумки, бир неча йил олдин Хитой Европага ўз маҳсулотларини ташиш учун ЕАУ ҳудудида жойлашган ер йўлакларидан деярли фойдаланмаган. Бироқ, 2015 йилда Хитой ҳукумати томонидан «Камар ва йўл» стратегияси (Янги Ипак йўли) эълон қилиниши билан, вазият ҳар йили тобора кўпроқ ўзгаришни бошлади. ХХР ўз товарлари транзити учун иккита асосий йўналишни белгилаб олди: Қозоғистон ва Россия орқали Европага ва Афғонистон, Эрон ва Покистон орқали Форс кўрфазига. Сўнгги йилларда ушбу асосий йўналишлар доирасида кўплаб турли йўналишлар пайдо бўлди, улар бўйича Хитой ўзи учун энг тез ва арзон транзит йўлларини ишлаб чиқди.
Қозоғистон ва Белоруссия каби Россиянинг Пекиннинг бу масаладаги асосий шерикларидан бирига айлангани ва ўтган йилги воқеалар Хитой лойиҳасидаги аҳамиятини янада оширгани ажабланарли эмас. Бу ҳолатда пандемия шароитида товарларни ташишнинг энг барқарор усули бўлган темир йўл транспорти алоҳида рол ўйнайди.
Маълумки, Хитойдан ва орқага қуруқлик йўналишларини яратиш уринишлари 2016 йилда Дунган шаҳридаги Шилун темир йўл станциясидан Германиянинг Дуйсбург шаҳрига Х8426 контейнер поезди ишга туширилгандан сўнг бошланган. Чегарадан ўтиш Манжурияда амалга оширилди, ундан кейин поезд Россия, Белоруссия, Польша ва Германия ҳудудидан ўтди. Умумий саёҳат вақти 19 кунни ташкил этди, бу денгиз транспорти кўрсаткичларидан тахминан икки баравар тезроқ бўлди (ўртача 35-45 кун, иқлим ва бошқа омиллар туфайли кечикишлар бундан мустасно). Бугунги кунда контейнер поездлари Марказий Хитойда шаклланган, ундан сўнг улар Қозоғистон, Россия ва Белоруссияни 15 кун ичида босиб ўтиб, Польша, Германия ёки Австрияда ўз йўналишларини тугатадилар.
Сўнгги йилларда Европа Иттифоқи мамлакатлари транзит оқимларини қайта тақсимлашдан катта фойда олиш баробарида Хитойнинг янги транспорт схемасига қўшилишга муваффақ бўлишди. Хусусан, инқирозли 2020 йилда Ҳамдўстлик орқали Хитой-Европа йўналиши бўйича контейнер ташиш ҳажми қарииб 64 фоизга ошди. Шу билан бирга, Россия Федерацияси ҳудуди орқали контейнер ташиш ҳажмининг ўсиши (темир йўл транспорти орқали) 592 минг контейнерни йигирма фут эквивалентида (ТЕУ) ташкил этди ёки ўтган йилга нисбатан 54,2 фоизга юқори. Шу билан бирга, Белоруссия темир йўли 2020 йилда 1 миллиондан ортиқ ТЕУ ташийди. Ушбу контейнер ташиш ҳажми 2019 йил даражасидан 1,4 баравар юқори бўлди. Логистиканинг ўзгариши натижасида Қозоғистон ҳам бундан кам фойда кўрмади: 2020 йил охирига келиб бу эрдан Хитойдан темир йўл орқали юк ташиш ҳажми 13 фоизга (7,6 миллион тонна), тескари йўналишда эса 30 фоизга ўсди (14 миллион). тонна).
2020 йил учинчи чорагида бошланган Осиё иқтисодий фаолиятининг тикланиши, контейнерлар етишмаслиги, денгиз орқали товарларни етказиб бериш муддати ва нархининг ошиши, ХХР учун темир йўл транспорти воситаларини Европа Иттифоқи орқали жозибадор қилди. Шу сабабли, ўтган йили Хитой ва Европа ўртасида поездлар сони бўйича рекорд бўлганлиги бежиз эмас ва жорий йилнинг биринчи чорагидаги тенденциялар хитойлик товарларнинг қуруқликдан транзити ҳажмининг давом этган ўсишидан далолат беради. Мавжуд маълумотларга кўра, дастлабки икки ой ичида Хитойдан Европага 2 мингдан зиёд ёки ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 2 баробар кўпроқ юк поезди юборилган.
Ушбу тенденциялар Хитой компаниялари 2020 йилда, денгиз транспорти самарадорлиги кескин пасайиб кетганда юзага келган муаммоларнинг натижасидир. Айнан ўшанда кўпчилик янги усулларни излашга мажбур бўлдилар ва айниқса, Европа Иттифоқи ва Россия орқали юкларни ташиш бу вазиятдан чиқиш йўли бўлиб чиқди.
Бу нафақат Хитойда, балки Европада ҳам қуруқлик йўлига бўлган қизиқишнинг ортиб боришига сабаб бўлди. Баъзи хабарларга кўра, Ўрта Қиролликдан товар сотиб оладиган Европа компанияларининг 20 фоиздан 30 фоизигача бўлган қисми денгиз транспортидан воз кечиб, Европа Иттифоқи ҳудуди орқали темир йўл транспорти фойдасига фойдаланган. Феврал ойи охирида Хитойнинг «China Railway Xian Group Corporation» компанияси Хитой-Европа йўналиши бўйича жами 423 та поездни эксплуатация қилгани, шундан 198 таси Германия, Польша, Литва ва бошқа Европа мамлакатларига йўл олгани бежиз эмас. Бу ўтган йилга нисбатан 168 фоизга кўпдир.
Бундан ташқари, тарихда биринчи бўлиб айнан Европа Иттифоқи орқали қуруқлик йўли Япониядан Хитойга Европага етказиб берилди. 12 декабрь куни Ухан темир йўлининг Вужиашан портида Германияга қараб поезд йўлга чиқди ва шу билан Япониядан Уханга Европага темир йўл + денгиз ташиш комбинацияланган янги халқаро транзит канали очилди. Мутахассисларнинг фикрига кўра, энди Туғилган Қуёшдан Европага юкларни ташиш вақти дастлабки 45 кундан тахминан 22 кунгача қисқартирилади.
Давом этаётган ўзгаришлар Европа Иттифоқи мамлакатларига энг мақбул таъсир кўрсатди. Масалан, Белоруссия, Россия ва Қозоғистонга тенг ҳуқуқларга эга бўлган темир йўл транспорти компанияси шу йил бошидан буён юк ташиш ҳажмини жиддий равишда оширди. Хусусан, биринчи чоракда трафик ҳажми икки баробардан кўпроқ ошди. Хитой – Европа – Хитой йўналиши бўйича юклар сони 154,9 минг ТЕУни ташкил этди ёки ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 105 фоизга кўп. Улардан 62,7 минг ТЕУ ХХРга етказиб берилди (ўсиш 113%), Европага эса 92,2 минг ТЕУ (ўсиш 99%). Умуман олганда, мутахассислар кутганидек, бу йил 1 миллиондан ортиқ анъанавий контейнерлар Хитойдан Европага ва орқага Россия Федерацияси ҳудуди, шунингдек Қозоғистон ва Белоруссия бўйлаб ташилади. Бу шуни англатадики, Европа Иттифоқини ташкил этган давлатлар Хитой ва Европа давлатлари ўртасидаги юк ташиш бозорининг 12-13 фоизини сақлаб қолишлари мумкин.
Шунга қарамай, шуни таъкидлаш керакки, Хитой Eвроосиё иқтисодий иттифоқи ҳудуди орқали транзит ташиш ҳажмини кўпайтирганига қарамай, Пекин бошқа йўналишлардан воз кечишни режалаштирмаяпти. Масалан, ўтган йил июнь ойида Россия ва Қозоғистонни четлаб ўтиб, Ўзбекистон орқали бошланган янги транспорт йўлаги шундан далолат беради. Ушбу йўналишнинг биринчи қисми ўша пайтга қадар амалга оширилган ва товарларни Хитойдан Қирғизистонга, у эрдан эса Ўзбекистонга етказиб беришган. Энди унинг иккинчи қисмини амалга ошириш давом этмоқда – Туркманистон ва Озарбайжон орқали Туркияга, сўнг Европага. Зҳонгжиу деб номланган ушбу қўшма транспорт линияси Хитойни Марказий ва Ғарбий Осиё билан боғлайдиган янги йўлак ва юкларни поезддан вагонларга ва аксинча ўтказиш учун биринчи мултимодал халқаро йўналишдир. Йўналишнинг умумий узунлиги 4380 км, саёҳат вақти эса 7 кундан 10 кунгача.
Дунёдаги мавжуд геосиёсий вазиятда Хитой шунчаки ўз маҳсулотларини нафақат денгиз ортида, балки Eвроосиё қитъаси бўйлаб ҳам хавфсиз ва самарали логистика ташкил қилиш учун янги имкониятларни излашга мажбур бўлганлигини инкор этиб бўлмайди. Бундан ташқари, қуруқликдаги йўлакларнинг ривожланиши Пекинга юк ташиш вақтини 10-13 кунга қисқартиришга имкон беради. Бу шуни англатадики, Хитойнинг Европа Иттифоқи бўйлаб транспорт йўналишларига қизиқиши фақат ўсади, бу ўз навбатида Россия Федерацияси, Белоруссия ва Қозоғистон позициясига ижобий таъсир кўрсатади.
Хусусан, бу, авваламбор, Россияга савдо йўлларини ёпиш ва шу билан минтақадаги сиёсий ва иқтисодий таъсирини оширишга имкон беради. Бундан ташқари, Россия Федерацияси ва у билан бирга Белоруссия Шарқ ва Ғарб мамлакатлари ўртасида тўлақонли «Eвроосиё кўприги» га айланиши мумкин. Бундай қуруқликдаги йўллардан фойдаланишни кенгайтиришнинг иқтисодий самараси ҳам равшан. Фақатгина шу йилнинг ўзида Россия темир йўллари Хитойдан Европага ва орқага юкларни ташишдан 2 миллиард доллар даромад олишни режалаштирмоқда.Буларнинг барчаси, шунингдек, бошқа кўплаб нарсалар, Европа Иттифоқи мамлакатлари ва Хитой ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтириш истиқболларининг исботидир.
Uzbek