Ўтган йилнинг кузида Озарбайжон Анқара кўмаги билан урушда ғалаба қозонганидан сўнг, Туркия Ипак йўли бўйлаб жойлашган мамлакатларнинг ҳамдардлигини қозониш учун фаол ҳаракатларни амалга оширмоқда.
Туркия иқтисодиёти иқтисодий инқироз тўлқинлари остида бўлганида, Анқара Хитойнинг «Белт ва йўл ташаббуси» бўйича сиёсатини қайта кўриб чиқишга қарор қилди, суст ҳаракатларни бирлаштиришдан фаолроқ ҳаракатларга ўтди. Ва янги стратегияда муҳим роллардан бири Озарбайжонга юклатилди.
2015 йилда Туркия уни Кавказ ва Марказий Осиё орқали «Белт ва Йўл» ташаббуси маршрути бўйлаб «Ўрта коридор» транспортининг бошланиш нуқтаси сифатида кўриб чиқишни таклиф қилди ҳамда уни Хитой ва Европа ўртасидаги энг қисқа, энг қулай йўналиш деб атади. Туркия Озарбайжон, Қозоғистон ва Туркманистон билан транскаспий йўналишларини диверсификация қилиш бўйича иш олиб борди, натижада 2017 йилда Кавказ орқали Боку-Тбилиси-Карс темир йўли ишга туширилди.
Бундан ташқари, Глобал Траде Алерт кузатув гуруҳининг маълумотларига кўра, сўнгги уч йил ичида Туркия божхона тўловлари ва импорт квоталарини ошириб, бошқа мамлакатларга қараганда кўпроқ Хитойга зарба берди. Ажабланарлиси шундаки, икки мамлакат ўртасидаги савдо ҳажми пасайиб кетди.
Ўтган йили Озарбайжоннинг Арманистонга қарши ғалаба қозонган урушида Туркиянинг ҳал қилувчи роли Ўрта йўлакка янги ҳаёт киритиши мумкин эди. Ушбу урушда Туркия биринчи марта ўзини постсовет ҳудудида ҳарбий куч сифатида эълон қилди. Ташқи ишлар вазири Мевлут Чавушўғлининг бу ой Марказий Осиёга ташрифи ғалаба маршига ўхшаб қолди.
Энди Анқара учун энг қийин нарса – сўздан амалга ўтиш.
Ўтган йилнинг ноябрь ойида Тоғли Қорабоғда сулҳ битимидан атиги икки ой ўтгач, Туркия Озарбайжон билан янги савдо шартномасини имзолади. Дастлаб «имтиёзли савдо шартномаси» деб белгиланган ҳужжат, аслида эълон қилинган барча соҳаларни қамраб олмайди ва Туркиянинг Озарбайжонга «энг яхши кўрилган миллат» режимини берганлигини тасдиқлайди. У 5000 дан ортиқ экспорт тоифаларининг атиги 30 тасини қамраб олади.
Икки томонлама савдо-сотиққа ҳисса қўшиш минимал бўлади, гарчи оптимизмчилар буни кооперация ривожланганлигининг хабарчиси деб билишади. Шахсни тасдиқловчи ҳужжатларни чегарани кесиб ўтишда ҳужжат сифатида фойдаланиш тўғрисида декабрь ойида имзоланган битим одамлар ўртасидаги алоқаларни ўрнатиш ва ривожлантиришга кўмаклашиши ва шу билан ўзаро савдони рағбатлантириши керак.
Туркиянинг манфаатлари ушбу минтақа билан чекланиб қолмасдан ва шарққа янада кенгаяди: Туркия ҳукумати январь ойида Озарбайжон ва Туркманистон ўртасида Каспий денгизидаги Дўстлик газ конини биргаликда ўзлаштириш тўғрисида имзоланган битимдан фойда кўришни кутмоқда. Газ Европага Грузия ва Туркия орқали етказиб берилиши керак. Шу муносабат билан 23 февраль куни Туркияда Озарбайжон ва Туркманистон ташқи ишлар вазирлари билан уч томонлама учрашув бўлиб ўтди.
Анқара, шунингдек, 1985 йил Туркия, Эрон ва Покистон ўртасидаги савдо-сотиқни осонлаштириш мақсадида ташкил этилган «Иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти» деб номланган ташкилотнинг 4 март куни бўлиб ўтган виртуал йиғилишида минтақавий савдо битимининг узоқ муддатли режаларини қайта кўриб чиқди. 1990 йилларнинг охиридан бошлаб, ЭЦО кенгайиб, аҳолиси асосан мусулмон бўлган собиқ Совет республикаларини қамраб олганида, у ҳеч қандай сезиларли натижаларга эриша олмади. Бу ҳақда Эрдўған 2025 йилгача савдо ҳажмини икки баравар оширишга чақирган.
Аммо Туркиянинг Каспий денгизидан шарққа ўз таъсирини кенгайтиришга уринишлари мисолида, одатда битта сценарий амал қилади – аниқ натижалар бўлмаган тақдирда кўп гапиришлар. СССР қулаганидан кейин Анқара биринчилардан бўлиб янги ташкил топган турк республикаларининг мустақиллигини тан олди. 1991 йилда маданий ва иқтисодий алоқаларни кенгайтириш мақсадида Туркия ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш агентлиги, 2009 йилда эса Туркий кенгаш ташкил этилди. Аммо ҳозирча уларнинг фаолияти баъзи суҳбатлар билан чекланган. Туркия Россиянинг соясида қолишда давом этмоқда ва узоқ муддатли истиқболли режани ишлаб чиқа олмади. Истиснолардан фақат минтақада фаол равишда иш олиб борадиган туркий қурилиш компаниялари ва элитанинг кичик қисмини мақсад қилган бир нечта мактаблардир.
Туркия гаплашаётганда, Хитой Марказий Осиёда сўзсиз иқтисодий гегемон позициясини эгаллади.
Хитойнинг Туркия билан яқинроқ алоқаларни ўрнатишга бўлган барча уринишларига, шунингдек, саноат, энергетика, транспорт ва телекоммуникация соҳаларига қўйган барча сармояларига қарамай (2019 йил охирида Хитойдан биринчи поезд Анқарага этиб келди), ҳеч қандай йирик лойиҳалар мавжуд эмас ҳали кўзда тутилмаган. Хитойнинг Туркия темир йўл тармоғини модернизация қилиш бўйича муваффақиятсиз музокаралар олиб борилмоқда; учинчи атом электр станцияси бўйича музокаралар ҳам ҳеч қаерга кетмади. Ушбу ойда Туркиянинг Осиё-Тинч океани тадқиқотлари маркази вакили Селчук Чолакўғлининг ёзишича, Анқара рақиб сифатида кўрган хитойлик компанияларга фойдали шартномалар таклиф қилиш хавфи мавжуд эмас. Аммо, яқинлашишнинг муҳим сабаби бу Туркия ва Хитойнинг Ғарб билан қарама-қаршилигининг кучайиши.
Ахлоқий кўрсатмаларни ўзгартириш
Эрдўған биринчи бўлиб ғарбий Хитой давлатларидан ғарбий Шинжон вилоятидаги қонли жиноятларни «геноцид» деб атади. “Хитойда содир бўлаётган воқеалар геноциддан бошқа нарса эмас. Биз белкуракни белкурак деб аташимиз керак », – деди у 2009 йил июль ойида.
Ўшандан бери Хитой ҳукумати Шинжонни миллионга яқин уйғур, қозоқ ва қирғизни қамраб оладиган дунёдаги энг катта қамоқ лагерига айлантириб, мусулмонларни таъқиб қилишни кучайтирди. Шунга қарамай, Эрдўған ўзининг риторикасини тўсатдан ўзгартирди. 2019 йил май ойида Туркия парламенти Туркия ва Хитой ўртасида экстрадиция тўғрисидаги шартномани ратификация қилди, бу хитойлик мусулмонларни ўз ватанига депортация қилиш хавотирларини кучайтирди, бу ерда улар муқаррар равишда репрессияга дуч келишади. Кейинги ойда Пекин Туркия учун 1 миллиард доллар ажратди.
Туркиянинг «Ўрта йўлаги» бўйлаб жойлашган мамлакатлар ҳамма нарсани тушуниб этишди: Хитойни қўллаб-қувватлаш ва сармоялар олиш. Уларнинг шарқий чегараларига яқин атрофда олиб борилган қатағонлар Марказий Осиё республикаларини (айтмоқчи, улар ҳам инсон ҳуқуқларининг ашаддий чемпиони эмас) жиддий аҳволга солиб қўйганига қарамай, расмийлар Пекинни очиқчасига қўллаб-қувватламоқда.
Энди савол шуки, Туркия Озарбайжон билан муносабатларда эришилган ижобий моментумдан фойдаланиб, Хитойгача бўлган савдо коридори ҳақидаги ўз тасаввурларини амалга ошириш йўлидаги тўсиқларни камайтиради.
Uzbek