Кейинги йилларда ўзбеклар орасида ўз амакисини “тоға” деб, оға-иниларининг болаларини эса “жиян” деб аташ ҳолатини кўп кузатяпман. Илгари Сурхондарё, Қашқадарё, Самарқанд ва Жиззах вилоятларида бунақа одат йўқ эди. Ҳозир туркий тил қолипларидан узоқлашиш, кўр-кўрона рус тилига эргашиш оқибатида пайдо бўлган бу иллат, ушбу вилоятларга ҳам кириб борибди.
Яқинда Сурхондарёда бир йигит акасининг ўғлини етаклаб юрган экан. “Бу ким?” деб сўрасам, “акамнинг ўғли-жияним”, дейди. Унга бу болакай сенга жиян бўлмайди, у сенинг уканг бўлади, деб тушунтирдим. У тушунди. Аммо бир кишига тушунтирганинг билан нима ўзгарар эди?!. Шунинг учун ўша йигитга айтган ва тушунтирган гапларим, тушунчаларимни оммабоп мақола қилгим келди.
Карантинда, бекор ётганда ўқиб қўйсангиз ёмон бўлмас. Ака ёки уканинг ўғли ёки қизи сизга ҳеч қачон “жиян” бўлмайди!
Опанинг, амманинг ёки ўз уруғингиздан бўлган, хоҳлаган аёлнинг боласи, невараси, чевараси, умуман ҳаммаси сизга “жиян” бўлади!
Онангиз, бувингиз (момонгиз), бувингизнинг бувиси, умуман аёл аждодларингизнинг ҳамма қариндошлари сизга тоға бўлади!
Ака, ука, ота, бобо, бобонинг бобоси, умуман эркак қариндошлариниздан тарқаганлар ҳаммаси сиза оға ёки ини, яъни “оғайни” бўлади.
Биз ҳозир буни ака-ука деб атаймиз. Аслида бу ишимиз ҳам умумтуркий қолипга тушмайди. Қолган гапларимиз эса туркий қариндошчиликнинг илмий асосланган қолипларига тўғри тушади.
Аканинг фарзандини “Жиян” деб аташ эса русларнинг қолипидан ўтган. Эътибор билан, рус тили луғатига қараймиз:
Племя́нник — мальчик/мужчина по отношению к дяде или тёте, сын брата или сестры.
Племя́нница — девочка/женщина по отношению к дяде или тёте, дочь брата или сестры.
Ёки Дя́дя — брат отца (дядя по отцу) или матери (дядя по матери), а также муж тёти. Другими словами, дядя — мужчина по отношению к детям своего брата или сестры, а также к детям брата или сестры своей жены.
Кўриб турганингиздек, русларда тоға жиянлик бирмунча содда кўринишга эга. Улар ҳатто холасининг эрини ҳам тоға, дейишади.
Аммо биз рус эмасмизку?! Бизнинг рус тилидан кўра қадимийроқ бўлган ўз тилимиз, тарихимиз, қадриятларимиз борку!
Тарихга юзланамиз… Маҳмуд Қошғарийнинг “Девони луғатут турк” асарида “тоға” она томондан қариндош эканлиги кўрсатилган.
Русофиллар учун махсус рус тилидаги вариантни кўриб чиқдим: “тағай” — „дядя” со стороны матери”, деб ёзилган экан. (Махмуд ал-Кашгари “Диван Лугат ат-Турк”. Алматы “Дайк-Пресс” 2005. Стр 921)
Мирзо Бобур “Бобурнома”да Чингизий хонларни тоғам деб айтади:
“Агар вилоятни берсалар, мен ҳам қўлга тушмай, тоғаларим Олачахон ёки Султон Маҳмудхон ёнига бораман, деган ўй кечибди.”
Темурийларни эса амаки деб атайди:
“Менинг улуғ амаким Улуғбек мирзо замонида мирзонинг бекотаси Вайсбек бу тоғнинг этагида бир ариқ чиқарған”.
Юлдузли тунлардан мисол келтирамиз:
Олдинда саман от миниб келаётган қисиқ кўзли мўғултахлит бек — Бобурнинг онасига қариндошчилиги бўлган ШЕРИМ ТОҒОЙИ эди.
Аслида бу мисолларни келтиришга умуман ҳожат йўқ. Чунки, онанинг қариндошлари тоға дейилиши, бу аниқ. Аммо шундай бўлса ҳам айрим “савол бергич” ларга жавоб бўлсин учун келтирдик холос.
Энди фикримизни айтамиз:
Қадимги туркий қариндошчилик асосан учта йўналишда шаклланган. Ота уруғи – суяк дейилган. Султон суягини хўрламас, деган мақол шундан қолган. Бир-бирлари билан ота томонидан яқин бўлган кишилар, ёши каттасини оға, ёши кичиги ини, деб аталган ва улар ўзаро “ОҒАЙНИ” саналган.
Бу қадрият қозоқ қардошларимизда ҳозир ҳам тўлиқ сақланган. Туркийлардаги эгзогам никоҳ ҳам айнан шу асосга қурилган.
Қадимда туркий халқлар ҳеч қачон уз уруғидан келин олмаган. Чунки, ота уруғи суяк саналган. Никоҳдан олдин албатта суяк суриштирилган .Она уруғи эса тоғай суягига нисбат берилиб, “ТОҒАЙНИ” аталган. Онанинг оға-ини, опа-сингил ва бошқа қариндошлари тоға уруғи саналган. Шунинг учун қадимда онанинг ҳамма қариндошлари номида “тағай” лексемаси мавжуд бўлган.
Бу ҳозир ҳам кўпчилик туркийларда, айиниқса олтойларда мукаммал сақланиб қолган. Олтойлар онани “эне” деб атаган ҳолда, унинг қолган қариндошлрини қўйидагича атайдилар:
Бобо (онанинг отаси)- тағайада
Буви (онанинг онаси)- тағайана
Тоға (онанинг акаси) – Таай
Тоға (онанинг укаси)- тағаини
Хола (онанинг опаси)- Тағай эже
Хола (онанинг синглиси)- тағай сыйны
Тоғанинг хотини– тайженге
Холанинг эри- Тайжезне
Бу қатордаги холанинг номи “Teyze” шаклида турк тилида “daýza” шаклида туркманларда ҳам сақланиб қолган.
Туркийлар қариндошлигини учинчиси “ҚАЙИНДОШЛИК”, деб аталган. Қайин уруғи эрнинг ёки хотиннинг қариндошлари бўлиб, ушбу сўзнинг этмологияси “қайин” дарахтига номи билан боғлиқдир.
Қадимда туркий халқларда оққайин никоҳ тимсоли ҳисобланган. Шундан келиб чиқиб никоҳ орқали қариндошлик “қайин”, деб аталган” ( А.В. Анохин Архив МАЭ. Ф.11, оп. 1, © 104. Л. 8.)
Шу сабабли никоҳдан кейин орттирилган яқинларнинг номланишида “қайн” ўзагидан ясалган номлар кўпроқ учрайди.
Олтойларда сақланишига эътибор беринг:
Эр ёки хотиннинг отаси – қайнада
Эр ёки хотиннинг онаси – қайнэне
Эр ёки хотиннинг синглиси – қайн сыйны
Эр ёки хотиннинг опаси – қайнэже
Эр ёки хотиннинг акаси – қайаға
Эр ёки хотиннинг укаси – қайни
Унаштирилган ёки никоҳдаги эркак ва аёл- қайлиқ
Қадимда боболаримиздан сен кимсан?, деб сўрашса мисол учун. Тахминан шундай жавоб беришган:
Отам томондан қарлуқман, тоғийларим қипчоқлар, ўғузлар, қирғизлар, қанглар, минглар ва барлослар билан қайндошчилик қилганмиз.
Айнан шу жавоб биринчи кўриб турган одамнинг ким эканлиги ҳақида тўлиқ маълумот бера олган. Демак, бунда кўринадики, бизким ўзбеклар, ўз наслимиз, номимиз, шаънимиз ва тилимизни асрашимиз учун, туркий қолиплардан чиқмаслигимиз керак экан.
Ўзга тилларни ўрганишимиз, ўзга маданиятлар таъсирида яшашимиз ўзлигимизни барбод қилмаслиги керак!
Бу мақолага “тоға” ва “жиян” бир туртки бўлди холос. Аслида бу фикрларимнинг сабаблари олдиндан мени қийнаб юрган эди. Камига эртага битта илмий мақоламни ҳам ижтимоий тармоқда улашаман. Мухтасар қилдим!
Муаллиф: Анвар Бўронов
Uzbek