Жорий йилнинг 25 сентябрь куни мусулмон оламида, ҳам сиёсатда етакчи овозга эга олим Юсуф Қарзовий 96 ёшида вафот этди.
Юсуф ал-Қарзовийнинг Қатарда вафот этиши замонавий исломда бир даврнинг тугашини англатади. Ал-Қарзовий дунёдаги энг нуфузли мусулмон олимларидан бири, Фаластин озодлиги ҳамда 2011 йилдаги араб инқилоблари тарафдори эди.
Олим 1926 йилда Мисрнинг Нил дарёси делтасидаги қишлоқда туғилган, ҳали Британия мустамлакачилиги остида бўлган Қоҳирадаги нуфузли Ал-Азҳар университетига ўқишга киради. Ўсмирлик чоғида у ўз даврининг энг муҳим институтларидан бири бўлган «Мусулмон биродарлар» билан чамбарчас боғлиқ эди.
Бу икки муассаса унинг олим ва мусулмон фаоли сифатида шаклланишида ҳал қилувчи рол ўйнайди.
Бир неча ўн йиллар ўтгач, Ал-Қарзовий ўзининг эсдаликларида катта ғурур билан институтлар билан алоқаси ҳақида ёзади. Ал-Азҳарга келсак, у 1973 йилда докторлик диссертациясини қўлга киритишдан олдин ўз синфини энг яхши битирган. Лекин айнан «Мусулмон биродарлар» нинг асосчиси Ҳасан ал-Банна уни ўзининг руҳий йўлбошчиси сифатида кўрди ва айнан унинг шахсий, ижтимоий ва сиёсий жиҳатларини ўзида мужассам этган Ислом ҳақидаги кенг қамровли тушунчаси Ал-Қарзовийни илҳомлантирди.
Унинг 1940-йилларда Мисрнинг энг йирик ижтимоий-сиёсий ҳаракати бўлган «Мусулмон Биродарлар» ҳаракати билан фаол ҳамкорлиги, унинг раҳбарияти Миср ҳукмдорлари билан тез-тез келишмовчиликда бўлганлиги унинг 1940-50 йилларда бир неча бор қамоққа ташланганини, ўз маҳбуслари қўлида қийноқларни бошдан кечирганини англатарди.
Шунга қарамай, баъзи маҳбуслардан фарқли ўлароқ, ва эҳтимол, диний тайёргарлиги туфайли у қамоқхонада «Мусулмон биродарлар»нинг экстремал бўлинмаларининг пайдо бўлишига қарши эди. Дарҳақиқат, Ал-Қарзовий 1960-йилларда «Мусулмон биродарлар» раҳбариятининг ўз ташкилотида бу тенденцияни расман рад этишига ҳисса қўшганлардан бири бўлиши мумкин. У кейинги ўн йилликларда зўравон қарашлар ва унинг сабабларига оид бир қанча нозик ва таъсирли танқидларни ёзишни давом эттирди.
1982 йилги «Ислом уйғониши: рад этиш ва экстремизм ўртасида» асарида. Унинг 11сентябрда Ал-Қоида ва кейинги йилларда ИШИД (ИШИД) каби қуролли гуруҳлар томонидан амалга оширилган зўравонликларни сўзсиз қоралаши уни асосий мусулмонларнинг бундай гуруҳларни рад этишини кўрсатувчи муҳим овоз сифатида эътироф этилишига олиб келади.
Қатарга кўчиб ўтиш
1961 йилда ал-Қарзовий Мисрдаги Мусулмон Биродарлар таъқибидан қутулиш учун қисман Қатарга ўқитувчи сифатида боради. Тез орада у Қатар амири, 1977 йилда вафот этган Шайх Аҳмад бин Али Ол Соний билан яқин муносабатлар ўрнатади. Амир уни юксак ҳурмат билан қабул қилиб, кейинчалик унга Қатар фуқаролигини беради.
Бу даврда у кенгроқ мусулмон китобхонлар оммаси учун тез-тез китоблар нашр қила бошлади. 1960 йилда у Ал-Азҳар томонидан Ғарбда яшовчи мусулмонлар учун қўлланма сифатида топширилган «Исломда ҳалол ва тақиқланганлар» номли биринчи асосий асарини ёзди.
Ал-Қарзовийнинг ёзув услуби жуда қулай эди – у оддий ўқувчи томонидан ўқилиши ва тушунилиши мумкин бўлган китоб ёзиш учун замонавийгача бўлган ислом ҳуқуқий қўлланмаларининг нисбатан тушунарсиз тилидан узоқлашди. Ўзининг равшан насридан ташқари, ал-Қарзовий ўзини ғайриоддий сермаҳсул сифатида кўрсатди ва фаолияти давомида 100 дан ортиқ асарлар муаллифи бўлди.
Дарҳақиқат, Al Jazeera Arabic ўзининг илмий таъсири ва таъсирининг аҳамиятини англаган ҳолда, Ал-Қарзавийга 1996 йилда эфирга узатилган ҳафтада қатнаша бошлаган ҳафталик дастурини ажратди.
ал-Қарзовийнинг ҳафталик энг машҳур диний кўрсатуви «ал-Шариъа ва-л-ҳаяҳ» (Шариат ва ҳаёт) ўн миллионлаб томошабинлар билан араб каналининг энг машҳур шоуларидан бири бўлди.
Глобал муфтий
Ал-Қарзовий 70 ёшга кирганда дунё миқёсида тан олинган олим, ўнлаб китоблар муаллифи, ўзини ислом илмининг турли соҳаларида диний эксперт сифатида кўрсатган эди.
Мисрдан узоқда бўлишига қарамай, ундан икки марта нуфузли Миср ташкилотига раҳбарлик қилишни сўрашди, аммо у буни рад этади.
Монастир олимидан фарқли ўлароқ, Ал-Қарзовий дунёдаги энг кўп томоша қилинадиган араб янгиликлар тармоғида ўзининг телекўрсатувига эга бўлган дунё миқёсида тан олинган диний ҳокимият эди ва у бу платформадан ўзининг кўплаб асарларида муҳокама қилган ғояларини тарғиб қилиш учун фойдаланган.
Бу кўрсатув билан бир қаторда, у «глобал муфтий» сифатидаги обрўсини мустаҳкамлашга ёрдам берган иккита трансмиллий ислом илмий ташкилоти Фатво ва тадқиқотлар бўйича Европа кенгаши ва Халқаро мусулмон уламолари иттифоқини тузишга ёрдам берди ва унга раҳбарлик қилди. Ислом ҳақидаги ҳар томонлама тушунчасига мувофиқ, у илоҳиёт ва диний амалиётдан демократия, Фаластин ва иқлим ўзгаришигача бўлган ҳамма нарсани мусулмон нуқтаи назаридан олиб борадиган кенг кўламли масалалар ҳақида ёзган ва гапирган. Бироқ, унинг қарашлари мусулмон дунёси ва Ғарбда тез-тез баҳс-мунозараларга сабаб бўлган.
Араб инқилоблари
Фаолиятининг охирларида унинг энг кўзга кўринган аралашувлари 2011 йилги араб қўзғолонлари контекстида содир бўлди. Ал-Қарзовий 2011 йилда Яқин Шарқдаги деспотик ҳукуматларга қарши халқ қўзғолонларини қўллаб-қувватлаган, дунёда эътироф этилган мусулмон олими сифатида пайдо бўлди. Бу, аслида, унинг ўнлаб йиллар давомида ёзган асарларидан келиб чиққан бўлиб, унда у тинч инқилоб золим режимларни йўқ қилиши ва у узоқ вақтдан бери ёқлаб келган мусулмон демократияси кўринишини яратишга ёрдам бериши мумкинлигини таъкидлаган.
Бундай далилларни келтиришда Ал-Қарзовий нафақат минтақадаги турли репрессив ҳукуматлар билан зиддиятда эди. Шунга қарамай, Ал-Қарзовийнинг демократик инқилобни қўллаб-қувватлашининг чегараси бор эди. Унинг Эрон таъсиридан қўрқиши унинг 2011 йил март ойида Саудия Арабистони ва бошқа минтақа давлатларининг кўмагида мағлубиятга учраган Баҳрайндаги инқилобга қарши чиқишига олиб келди.
Репрессив куч тузилмалари 2013йилда Мисрдаги тўнтаришдан кейинги оммавий қотилликлар ва Сурия кимёвий қуроллари билан биргаликда бир неча ҳафта ичида минглаб тинч аҳолини ўлдирган ҳужумлар билан ўзини қайта тиклагач, Ал-Қарзовий минтақага бўлган интилишларида жиддий муваффақияцизликларга дуч келди. 2013 йил сентябрига келиб, унинг Ал-Жазирадаги шоуси деярли 17 йиллик узлуксиз эфирдан сўнг якунланди. У ниҳоят 2018 йилда жамоат ишларидан нафақага чиқиб, қолган йилларини тўпланган асарларини 50 жилдлик ягона энциклопедияга жамлашга бағишлайди.
Жамоатчилик кўз ўнгидаги узоқ йиллик фаолиятини инобатга оладиган бўлсак, у Фаластин масаласини ҳимоя қилгани ва Яқин Шарқда исломий демократик ислоҳотларни ташвиқот қилгани билан эсда қолади. Гарчи бу мақсадларнинг ҳеч бири амалга ошмаган бўлса-да, унинг намунаси келгуси йиллар давомида мусулмон фаоллари ва олимларининг келажак авлодларини илҳомлантириши мумкин.
Uzbek