Марказий Осиёдаги энг йирик Шинжон мутахассисларидан бири, Шинжон университети қошидаги Миллий озчиликларни ўрганиш шимолий-ғарбий маркази профессори Пан Цзининг минтақадаги хавфсизлик ҳолатини таҳлил қилди. Мутахассис Марказий Осиёдаги вазиятни минтақадаги хавфсизликка таъсир кўрсатадиган энг муҳим бешта омил нуқтаи назаридан ўрганади. Пан Тшипинг бошқа бир мутахассис Дан Янг билан қўшма мақоласида Қирғизистондаги ички сиёсий вазият, Ўзбекистондаги радикаллашув жараёнлари каби омилларга батафсил баҳо берди. Қирғизистон, пантуркистик ғояларнинг тикланиши ва уларнинг Шинжон хавфсизлигига таъсири, чегараларни белгилаш масалалари, анклавлар муаммоси, шунингдек АҚШнинг минтақадаги сиёсатининг кучайиши.
Ушбу шарҳга киритилган баъзи бир парчалар, Хитойнинг Марказий Осиёдан келиб чиқадиган терроризм таҳдидлари ҳақидаги тасаввурларини ўрганиб чиқади.
Хитойлик мутахассисларнинг фикрига кўра, Марказий Осиёда хавфсизлик ҳолати сўнгги ўттиз йил ичида, айниқса, Яқин Шарқ билан таққослаганда барқарор бўлиб қолди. Мустақилликка эришгандан сўнг, республикалар миллий ва давлат қурилиши жараёнини бошладилар. Ушбу жараён муайян муаммолар, жумладан тарих ва ҳақиқат ўртасидаги зиддиятлар билан бирга кечди. Ва айни пайтда, асосан, ноанъанавий хавфсизлик муаммолари кун тартибида.
Аввало муаллифлар Қирғизистондаги ички сиёсий вазият минтақадаги барқарорликка таҳдид солаётганини таъкидламоқда. Уларнинг ёзишича, республикада 2010 йилдан бери умуман барқарор бўлиб келаётган ички сиёсий вазият Қирғизистоннинг собиқ президенти А. Атамбоев 2019 йил ёзида Женбековнинг буйруғи билан ҳибсга олинганидан кейин тубдан ўзгарди. 2019 йил август ойидаги воқеалар иккита омил нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши керак. Бир томондан, Қирғизистон заиф миллий давлат бўлиб қолмоқда. Мутахассисларнинг фикрига кўра, Қирғизистон тарихда ҳеч қачон ўзининг «миллий давлатини» яратмаган. Мустақилликка эришгандан сўнг, миллий қурилиш механизмлари ва мафкурасини яратиш вазифаси жиддий муаммоларга дуч келди. Бошқа томондан, минтақавий бўлиниш муаммоси энг аниқ Қирғизистонда намоён бўлди. «Шимол» ва «жануб» ўртасидаги бўлиниш ҳанузгача замонавий Қирғизистоннинг долзарб муаммоси бўлиб, умумий минтақавий хавфсизликка сезиларли таъсир кўрсатмоқда.
Хитойлик мутахассисларнинг фикрига кўра, Марказий Осиё хавфсизлигига қарши кураш пантуркистик ғояларни қайта тиклашдир.
Марказий Осиё хавфсизлигига қарши кураш, хитойлик экспертларнинг фикрига кўра, пантуркистик ғояларни қайта тиклашдир. 19-20-асрлар бошларида «пантüркизм» ғояси Усмонли империяси томонидан қўллаб-қувватланди. Империя қулаши билан ушбу мафкура аста-секин таназзулга юз тутган бўлса-да, Осиё ва Европада барибир ўз таъсирини ўтказди. Совет Иттифоқи қулаганидан сўнг, Туркиянинг ташаббуси билан ҳар 2-3 йилда олтита мамлакат иштирокида туркий тилли давлатларнинг саммитлари бўлиб ўтди. Бундан ташқари, Туркия Президенти Эрдўған бир вақтлар «олти мамлакат, битта миллат» шиори билан чиққан. Кейинчалик 2009 йилда Туркий тилли давлатлар саммити тўртта давлатни ўз ичига олган Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгашига (ТХШК) айлантирилди: Озарбайжон, Туркия, Қозоғистон ва Қирғизистон. Ўзбекистон ТХДКга 2018 йилда аъзо бўлди.Сўнгги йилларда Туркиянинг фаол мурожаатлари туфайли ТХДК аъзолари «Умумий туркий тарих» дарслигини тузишга киришдилар. Дарсликни ёзиш режаси 2015 йилда Остона шаҳрида бўлиб ўтган туркий тилли давлатлар таълим вазирларининг йиғилишида қабул қилинган ва дарсликнинг якуний версияси 2017 йилда Озарбайжон, Туркия, Қирғизистон ва Қозоғистон мутахассислари томонидан тузилган. Айни пайтда ушбу дарслик тўртта ТХШТ мамлакатларидаги ўрта синфлар учун мактаб тарихи ўқув дастурида қабул қилинган. Ушбу дарслик туркий тилда сўзлашадиган мамлакатларнинг қадимги даврлардан XV асргача бўлган тарихини ўз ичига олади. Бундан ташқари, келгусида «Умумий туркий география»ва «Умумий туркий адабиёт» каби соҳаларда шунга ўхшаш лойиҳаларни бошлаш режалаштирилган.
Хитойлик мутахассислар 2018 йил 19-июнь куни Назарбоев Жанубий Қозоғистон вилоятини Туркистон деб қайта номлаш тўғрисида фармон имзолаганига ҳам эътибор қаратмоқда. Исмни ўзгартиришнинг тарихий аҳамияти шундан иборатки, «муқаддас шаҳар» Туркистон ҳақли равишда «турк дунёсининг маънавий пойтахти» ҳисобланади. Бундан ташқари, Қозоғистон мустақиллигининг дастлабки кунларида Назарбоев «Турклар иттифоқи» ғоясини илгари сурган ва уни ҳар доим тарихий ва маданий тикланиш воситаси сифатида кўриб чиққан. 2017 йилда Анқарада бўлиб ўтган туркийзабон мамлакатларнинг конференциясида Назарбоев Туркиянинг биринчи Президенти Камол Отатуркнинг сўзларини такрорлади: «Барча туркий тилларда сўзлашадиган халқларнинг бирлашиш вақти келди. Агар бирлашсак, биз дунёдаги жуда самарали кучга айланишимиз мумкин «. 2018 йил 22 июлдаги Марказий Осиё тадқиқотлари мақоласида Қозоғистон аста-секин Россия таъсиридан халос бўлиши ва Туркия билан яқин алоқалар ўрнатиши мумкинлиги таъкидланди. Шунга асосланиб, хитойлик мутахассислар Қозоғистонда «пантüркизм» нинг тикланиши узоқ муддатли ва жиддий муаммо, шу жумладан Россия раҳбарлигидаги Евроосиё интеграцияси деб хулоса қилишмоқда. Хитойлик мутахассислар таъкидлаганидек, «турк маданияти» деб аталадиган нарса аслида ёпиқ, ёпиқ ва тор «пантуркист» шов-шувидир. Озарбайжон Миллий Фанлар Академияси Тарих институти директори Маҳмудов “Озарбайжон, Туркия ва Марказий Осиё мамлакатлари ёшлари Шоҳ Исмоил, Амир Темур ва Султон Сулаймоннинг тарихини ўқишлари керак. Бу бизнинг туркий Наполеон, Бисмарк ва Вашингтон. Биз туркийлар тарихини ва энг буюк туркий халқни севишимиз керак «деди. Пан Чжипиннинг сўзларига кўра, туркий тилда сўзлашувчи мамлакатларнинг бундай мурожаатлари ва хатти-ҳаракатлари, Хитой ушбу босқичда туркий дарсликларнинг халқаро муаммосига дуч келаётганлигини англатади. Умумий туркий тарихни ёзиш ва нашр этиш энг характерли бўлиши мумкин. Пан-туркий тарихидаги муҳим қадам. Шундай қилиб, Марказий ва Ғарбий Осиёда «пантуркизм» нинг тикланиши учун яна бир муҳим сигнал пайдо бўлади. Пан Ципингнинг фикрига кўра, бу қадам Шинжонда ижтимоий барқарорлик ва узоқ муддатли хавфсизликка қарши янги ва жиддий муаммо бўлиб қолади, буни эътиборсиз қолдириб бўлмайди. Марказий Осиё хавфсизлигига таҳдид соладиган учинчи омил бу радикаллашув жараёнларидир. Муаллифлар Ўзбекистон ва Қирғизистондаги вазиятни кўриб чиқмоқдалар. 20 ва 21-асрлар бошларида минтақада диний экстремизм тез ривожланди. Хусусан, диний экстремизм муаммоси энг жиддий тарзда Қирғизистон ва Ўзбекистонда намоён бўлди.
Сўнгги сўровларга кўра, Қирғизистон ҳозирда Исломнинг Уйғониш партиясининг (ЎИҲ) жанубидаги фаолияти ва республиканинг шимолидаги даъват даъвогарлари фаолияти билан ажралиб турадиган экстремизм тенденциясини бошдан кечирмоқда. Ислом Уйғониш партияси яна фаоллашди. Шу билан бирга, хитойлик мутахассисларнинг фикрига кўра, Ўзбекистон дерадикализация бўйича маълум натижаларга эришди. Каримов даврида Ўзбекистон диний де-радикаллаштириш сиёсатини фаол олиб борди. Ўзбекистоннинг анъанавий қишлоқ хўжалиги жамияти жамоат ташкилоти – «маҳалла» ни ташкил этди, у аниқ исломий маънога эга. Ўзбекистон ҳукумати маҳаллани сиёсий аҳамиятга эга бўлган ижтимоий бошқарувнинг бошланғич институтига айлантирди ва бу ҳокимиятнинг қуйи даражадаги функцияларини ўз зиммасига олди. Бундан ташқари, ҳукумат маҳалла ваколатини кенгайтирди ва масжидни бошқарувнинг ташкилий тизимига киритди. 20 йилдан зиёд трансформациядан сўнг, маҳалла Ўзбекистон ҳукумати учун экстремизмга қарши курашишнинг муҳим функционал институтига айланди. Айни пайтда, мамлакатда қурилиш ва тараққиёт жараёни чуқурлашиб борар экан, маҳалла олдида иккита муаммо мавжуд: Биринчидан, Ўзбекистоннинг расмий тарғиботига кўра, маҳалла жамоат мухтор ташкилоти ҳисобланади. Аммо аслида бундай эмас. Маҳалла давлат томонидан тўлиқ назорат қилинадиган ярим расмий ташкилотдир. Агар унинг фаолияти назоратдан чиқиб кетса, бу жиддий хавф туғдиради. «Шунга асосланиб, маҳаллаларни самарали бошқариш масаласини зудлик билан ҳал қилиш муҳимдир», – дейишади хитойлик мутахассислар.
Иккинчидан, ташкилот аниқ исломий маънога эга ва масжид ислом жамиятида ниҳоятда муҳим мавқега эга. Айтиш мумкинки, Исломнинг тарқалиши ва ривожланиши асосан масжидга таянади. Агар биз Ислом оламидаги сиёсий ва ҳарбий ғалаёнлар у ёки бу тарзда масжид функцияларининг ўзгариши билан боғлиқ деган фикрдан келиб чиқадиган бўлсак, у ҳолда Ўзбекистон ҳукумати ислоҳ қилиниши ва маҳалла институтидан фойдаланиш. масжидларни бошқариш аслида маълум бир хавф туғдиради. Бу жамият ва ҳукумат ўртасидаги қарама-қаршиликка олиб келиши эҳтимоли мавжуд. Шу нуқтаи назардан, хитойлик мутахассислар ёзганидек, Марказий Осиё мамлакатлари, шу жумладан, Ўзбекистон ҳам дерадикализация орқали ҳали узоқ йўлни босиб ўтишмоқда. Муаллифларнинг фикрига кўра, минтақадаги хавфсизликка таъсир кўрсатадиган тўртинчи омил бу чегара муаммолари ва анклавлар муаммоси. Муаллифларнинг таъкидлашича, Совет Иттифоқи қулаганидан сўнг, Марказий Осиёда давлатлар ва этник гуруҳлар ўртасидаги чегара билан боғлиқ муаммолар мажмуаси қолган. Шу билан бирга, иккита муаммо гуруҳи ажралиб туради:
Биринчидан, Қозоғистон-Россия чегараси. Қозоғистон Марказий Осиёда Россия билан чегарадош ягона давлат бўлиб, икки давлат чегарасининг узунлиги 7548 км. Совет даврида қозоқлар Қозоғистон ССР аҳолисининг 40 фоизидан камроғини ташкил қилган. Қозоғистон мустақилликка эришгандан сўнг, қозоқлар сони кўпайиб, ғалаба қозонишни бошлади, аммо кўплаб этник руслар ҳали ҳам мамлакатнинг шимолий ҳудудларида яшайдилар. Ҳозирги вақтда Қозоғистоннинг умумий аҳолисидаги қозоқларнинг улуши аҳолининг учдан икки қисмига кўпайган, аммо Россия билан чегарада рус тилида сўзлашувчиларнинг улуши ҳали ҳам 50 фоизга яқин. 1990 йилларда Шимолий Қозоғистонда этник руслар орасида эмиграция кайфияти кенг тарқалган эди. Бундан ташқари, баъзи рус миллатчилари ҳарбийлаштирилган казак ташкилотларини туздилар. Ушбу ташкилотлар нафақат Россиянинг казак ташкилотлари билан яқин алоқада бўлган, балки «автономия» ёки ҳатто шимолий Қозоғистонни Россияга қўшилишини талаб қилишган. Россия тўғридан-тўғри бундай ташкилотларни қўллаб-қувватлашини билдирмаган бўлса-да, икки мамлакат чегарасидаги этник муаммо доимо яширин хавфни келтириб чиқарди. 1997 йилда Бжезински «агар Қозоғистон ва Россия ўртасидаги муносабатлар жиддий равишда ёмонлашса, Қозоғистон ҳудудий бўлиниш хавфига дуч келиши» ҳақида огоҳлантирган.
2014 йил март ойида Украинада Қрим ҳодисаси содир бўлганида, Қозоғистон раҳбарияти айниқса ҳушёр эди.
Хусусан, Қозоғистон-Россия чегарасини демаркация ва делимитация қилиш масалалари тезда ҳал қилинди. 2015 йил феврал ойида томонлар икки мамлакат чегараларини делимитация қилиш бўйича ишлар якунланганини эълон қилишди.
? Фарғона водийсидаги анклавлар муаммоси. Фарғона ҳавзасида Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистоннинг чегаралари ва ҳудудлари бир-бирига боғланган. Улар орасида хитойлик мутахассислар учта йирик анклавни аниқлайдилар.
?Сўх ва Чонгара. Айни пайтда ушбу икки анклавда 75 минг киши яшайди, уларнинг 99% тожиклардир. Бу эрда аниқ муаммо шундаки, тожиклар қадим замонлардан буён ушбу ҳудуднинг асосий аҳолиси бўлиб келган, аммо бу анклав Ўзбекистонга тегишли бўлиб, бу миллий чегаралашнинг асосий тамойилларига тўлиқ мос келмайди.
?Шахимардон ва Жангаил. Бу эрда 5100 га яқин аҳоли истиқомат қилади, 91% ўзбеклар ва 9% қирғизлар.
? Ўғри. Бу Қирғизистоннинг Боткен вилоятига киритилган Тожикистоннинг «анклави». Анклав аҳолиси 50 минг кишини ташкил қилади, 99 фоиз аҳолиси тожиклардир.
?Ва ниҳоят, Марказий Осиёдаги бешинчи хавфсизлик омили, муаллифларнинг фикрига кўра, АҚШнинг минтақадаги сиёсати. Сўнгги 20 йил ичида Қўшма Штатларнинг Хитой ва Марказий Осиё ўртасидаги геосиёсий муносабатлар ҳақидаги тушунчаси ташвишдан ташвишга тушди. Трамп ҳокимиятга келганидан сўнг АҚШнинг Шарқий стратегияси «АПРни мувозанатлаш» дан «Ҳинд-Тинч океани стратегияси» га ўтди. Қўшма Штатлар Хитойнинг «Belt and Road» ташаббусига ўта салбий муносабатда бўлди.
Муаллифларнинг таъкидлашича, 2020 йил бошида АҚШнинг 2019-2025 йилларда Марказий Осиё бўйича янги стратегияси қабул қилиниши билан Вашингтон минтақада фаоллаша бошлади. Қўшма Штатларнинг асосий ҳаракатлари, янги стратегияга кўра, Марказий Осиёда Хитой ва Россияга қарши туришга қаратилган. Хулоса қилиб айтганда, хитойлик таҳлилчилар Қўшма Штатларнинг Шинжонда тартибсизлик яратиш мақсадида Марказий Осиёда фаоллашгани аниқ. АҚШнинг Марказий Осиё бўйича янги стратегияси эълон қилиниши билан Марказий Осиёнинг хавфсизлиги ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги жиддий омиллар ва жавобларни талаб қиладиган янги омиллар ва ўзгаришлар пайдо бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, хитойлик мутахассис қисқа муддатда Марказий Осиё фуқаролари глобал жиҳод унсурларининг муҳим қисми бўлиб қолиши эҳтимолдан холи эмаслигини ёзмоқда. Шу сабабли, Марказий Осиё мамлакатларини ўзларининг ички жавобларини кучайтиришга ва минтақада хавфсизлик соҳасида ҳамкорликни ривожлантиришга ундаш жуда муҳим бўлиб қолмоқда.
Uzbek