Мутахассисларнинг таъкидлашича, энг оддий прогнозларга кўра, 10 миллиондан ортиқ россияликлар ишсиз қолишлари мумкин, асосан пойтахт ва миллионли-шаҳарларда яшовчилар.
Давлат 1990 йиллардан бери кўрмаган ишсизлар оқимига давлат бардош бера оладими, дея экспертлар мулоҳаза қиладилар.
“ИНСАП РАНХиГС” ижтимоий соҳада пенсия тизимларини ўрганиш ва актуар прогнозлаш Лабораториясининг катта илмий ходими Виктор Ляшок:
«Ишсизлар сони аста-секин ўсиб боради. Максимал қийматни олдиндан айтиш жуда қийин, бу эпидемиянинг қанча давом этишига ва ўша пайтдаги нефть нархи қандай бўлишига боғлиқ. Ўта пессимистик тахминларга кўра, россияликларнинг 20 фоизи ишсиз қолиши мумкин.
Ҳукумат ҳозирданоқ бир қатор чораларни кўрмоқда: хусусий сектор ходимларнинг иш ҳақи учун 0% миқдоридаги кредитлар, зарар кўрган тармоқлар учун энг кам иш ҳақи даражасида субсидияланган иш ҳақи шулар жмуласидандир. Бироқ, аслида, банклар бундай кредитларни жуда истамай берадилар, чунки хусусий сектор бу қарзларни қайтариб бера оладими ёки йўқми, деган гумон бор. Иш ҳақини субсидиялашга келсак, албатта, ғоя яхши, аммо кичик бизнес бу пулларни ишчиларга сарфлаши факт эмас.
Давлат одамлар ва бизнесни қўллаб-қувватлашга тайёрлигини таъкидлади, аммо пулни тақсимлаш учун ишлайдиган механизмни яратиш жуда қийин. Ишсизлик бўйича нафақалар оширилди. Аммо бу бандлик хизматида қандай рўйхатидан ўтказилади? Ҳа, масофадан туриб фойдаланиш мумкин. Аммо, биринчидан, ҳаммада ҳам мавжуд бўлмаган давлат хизматлари ҳисобига эга бўлишлик керак. Иккинчидан, ишдан бўшатилганингиз қандай кўрсатилади? Бундай маълумотлар Россия Фелерацияси Пенсия Жамғармасида бўлиши керак, аммо бунинг учун иш берувчи маълумот тақдим этиши керак. Буларнинг барчаси қандай ташкил этилиши эса мутлақо номаълум.
Бандлик хизматлари барча ишсизлар миқдорининг чорак қисми нафақа олиш учун мурожаат қилишига кўникиб қолган ва анча қулай шароитда ишлашга одатланган. Ҳозир эса мурожаатлар оқими бошланди. Ҳафтасига деярли 180 минг янги аризалар. Меҳнат вазири Котяковнинг сўзларига кўра, жами уларнинг сони 700 мингдан ошган. Бандлик хизмати буни ҳал қилишига ишончим комил эмас. Сайтлар эса ҳозирда бунга дош беролмай қолган.
Мен идеал манзилли қўллаб-қувватлаш схемасини кўрмаяпман. Дастлаб, ҳудди рухсатномаларни жорий этишдаги каби холат бўлади. Албатта, вертолётда пул тақсимлаш услубига мурожаат қилиш мумкин – ёппасига ҳаммага. Аммо бу ерда манфийдан кўра, мусбат томонлари кўпроқ. Вазият қандай ривожланишини билмасдан туриб, пулни сочиб ташлаш ва давлат жамғармаларини бўшатиб ташлаш – бу яхши фикр эмас.
Чекловлар олиб ташланиши биланоқ, менимча, иқтисодий жиҳатдан тез тикланиш бўлади. Асосан кичик бизнес зарар кўрди. Аммо ушбу сегментда шундай хусусият мавжуд: ёпилганнинг ўрнига янгиси дарҳол пайдо бўлади. Бундан ташқари, ҳозир пулсиз қолмаслик учун одамлар иш берувчилардан ишсизлик нафақасини олиш эвазига, омон қолиш умидида ишдан бўшатилишини сўрашмоқда. Тўланмайдиган меҳнат таътили ўрнига сохта ишдан бўшатиш – бу ходимлар учун энг оқилона схемадир. Аммо буларни бари тугаши биланоқ, уларнинг кўплари аввалги иш жойларига қайтадилар».
Москва давлат университети профессори, Мустақил Ижтимоий сиёсат институти минтақавий дастури директори, Халқаро меҳнат ташкилоти Москва ваколатхонаси мутахассиси Наталья Зубаревич:
“Озиқ-овқат, алкоголь ва телекоммуникация хизматларидан ташқари ҳамма нарса сочилиб кетди. Энг катта зарба пойтахтларда, миллионли- шаҳарларда ва йирик вилоят марказларида жойлашган бозор хизматлари секторига тушди. Айнан ўша ерда ишсизликнинг ўсиши сезиларли бўлади. Масала эса, буларни ҳаммаси маъмурий жиҳатдан қандай бошқарилишида. Яхшиси, ҳамма рўйхатдан ўтиши керак, шу жумладан ўз-ўзини иш билан таъминлайдиганлар ва ҳозирда пулсиз ўтирган норасмий секторда ишлайдиганлар ҳам.
Шу пайтгача бутун мамлакат бўйича 600 мингдан кам одам нафақлар олиб келган. Ҳозир эса, энг оддий ҳисоб-китобларга кўра, 10 миллиондан ортиқ россияликлар ишсиз қолишади. Асосан – йирик шаҳарларнинг аҳолиси. Уларнинг барчаси ҳам расмий равишда ишсиз бўлмайди. Кимдир иш ҳақи тўланмайдиган таътилга юборилиб, уларга оддий ёки тўлиқ бўлмаган иш куни учун ҳақ тўланади. Аммо, амалда эса, бу одамлар уйда пулсиз ўтиришади.
Биз 90-йиллардан бери бундай ишсизликни кўрмаган эдик. Ҳукумат томонидан ҳозирда қилинадиган энг яхши нарса – бу камида уч ой давомида ҳар кимга оммавий равишда имтиёзлар бериш, яъни онлайн аризаларга биноан. Аммо миллионлаб одамларга ишсизлик бўйича нафақа бериш учун бизда ушбу баёнотларнинг барчасини ҳазм қила оладиган тузилма бўлиши керак. Бандлик хизмати бундай миқёсда ишлашга қодир эмас. Тизимни қайта созлаш керак ва бу ишни тез бажариш керак. Аксарият россияликларнинг жамғармалари йўқ. Агар апрелда бу масала ҳал қилинмаса, май ойида жиддий кескинлик юзага келади.
Ҳеч қандай мега лойиҳалар бизни ишсизликдан қутқара олмайди. Аср қурилиши майдончаларига қишлоқдан келган ишчиларни йиғишган.Аср қурилиши майдонида гўзаллик салонида ишловчи қизнинг ёки сайёҳлик агентлигидаги қизни тасаввур қила оласизми? Бундан ташқари, давлатда бундай лойиҳалар учун шунчаки пулни ўзи йўқ. Ҳозирги нефть нархларидан бизда федерал бюджетда 4 триллион рубль йўқотилган даромадимиз бор. Шу билан бирга, ишсизлик бўйича нафақа федерал ваколатлар, федерал пуллар эканлигини унутманг. Бунинг учун минтақаларда маблағни ўзи йўқ. Улар ҳатто коронавирус билан касалланган беморларга ёрдам бериш учун касалхоналарни қайта ташкил этишолмаяпти.
Бундан ташқари, хокимият ҳозирда бюджетни сўраб мурожаат қилган корхоналарга қўшимча ёрдам кўрсатиши керак. Миллионлаб одамлар ишларидан айрилганда, минтақалар маҳаллий даромад солиғини йўқотадилар. Қандай вайронагарчилик бўлишини тасаввур қила оласизми? Федерал ҳокимият умуман буни хоҳламайди, аммо улар яширинишга мажбур бўлади.
Албатта, чекловлар олиб ташланганида, асосий зарбага учраган кичик бизнес у ёки бу йўл билан ўзини тиклаб олади. Асосий савол – қачон. Мен кўрган барча ҳисоб-китобларга кўра, 2020 йилда бизнинг даромадларимиз яна 7 фоизга тушади. Одамларнинг даромадлари пасайганда, хизматларга талаб камаяди. Агар ҳозир россияликларни давлат томонидан амалга ошириладиган тўловлар билан қўллаб-қувватланилмаса, биз нафақат иш билан таъминлашни, балки тўлов қобилиятига эга талабни ҳам йўқ қиламиз. У аста-секин тикланади – бунга шунчаки одамларда пул йўқлиги сабаб бўлади.
Ҳозир катта шаҳарларда тажрибали ва малакали одамлар томонидан амалга оширилган яхшигина ривожланган бизнеслар кетма-кет ёпилиб кетмоқда. Албатта, ўз-ўзини изоляция қилиш тугагач, барчасини қайтадан бошлаш мумкин бўлади. Аммо қарз бериш қийин бўлади, хавф катта ва овчилар сони камаяди. Биз шаҳарни шакллантирувчи саноатини йўқотамиз. «Эпидемия, келтириб чиқарадиган барча оқибатлар билан ўзини изоляциялаш бизни нолнинг қоқ ўртасига ташлайди.»
Олий Иқтисодиёт Мактабининг меҳнат бозорини ўрганиш Маркази директорининг ўринбосари Ростислав Капелюшников:
“Ишсизликка қарши кураш учун глобал лойиҳаларни амалга ошириш катта аҳмоқликдир. Бундай ишларни анчадан бери ҳеч ким қилмай қўйган. Агар сиз одамларни давлат ҳисобидан қарзга олишни ва йирик лойиҳаларни амалга оширишни истаётган бўлсангиз, асосий пул қаерга кетади? Материалларни сотиб олиш учун. Шу сабабли, ушбу шаклдаги жамоат ишлари дастурлари тўхтатилганига анча вақт бўлди. Ишсизлик билан боғлиқ катастрофик вазият юзага келгандагина, давлат аралашиши керак.
Менимча, бундай бўлмайди. Бу давлат томонидан тақиқ ва чекловлар билан яратиладиган техноген инқироз эканлигини тушуниш муҳимдир. Ўз-ўзини яккаланиш тугаши ва иқтисодиёт очилиши билан, бизнес дарҳол кескин кўтарилади. Албатта, баъзи корхоналар банкротга учрайди. Аммо улар янгиларига алмаштирилади. Кичик бизнес ўз номи билан ва ҳудди майса каби ўсиб чиқаверади. Фақатгина кўплаб одамларни жалб қиладиган соҳалар учун қийин бўлади, чунки россияликлар кейинчалик бундай жойлардан узоқ вақт қўрқиб юришади. Бу умумий овқатланиш, кинотеатрлар, ўйин-кулги соҳалари.
Изоляция пайтида одамлар қўллаб-қувватланишга муҳтож. Ҳаммаси тугагандан сўнг эса, одамларга шунчаки ҳалақит қилмаслик керак.»
Анна Семенец
Uzbek