Туркия вориси бўлган Усмонли империясидаги этник арманларга қарши қатлиомларнинг 106 йиллиги муносабати билан АҚШ Президенти Джо Байден бир асрдан кўпроқ олдин содир бўлган фожиали воқеаларни геноцид деб топди. Шундай қилиб, у сайловолди ташвиқоти пайтида америкаликларга берган ваъдасини бажарди.
«Ҳар йили шу куни биз Усмонийлар даврида Арман геноциди пайтида вафот этганларнинг барчасини эслаймиз ва яна бундай ваҳшийликлар такрорланишига йўл қўймасликка ваъда берамиз», деди АҚШ Президенти баёнотида.
Унга кўра, 1915 йил апрел ойида Константинополда арман зиёлилари ва жамоат раҳбарлари ҳибсга олинганидан сўнг, «бир ярим миллион арманлар депортация қилинган». Тирик қолганларнинг аксарияти дунё бўйлаб янги уйлар ва янги ҳаёт излашга мажбур бўлган. Америка халқи қирғин натижасида вафот этган барча арманиларни ҳурмат қилади, дея хулоса қилди АҚШ Президенти.
Эслатиб ўтамиз, Туркия кўплаб давлатлар, шу жумладан Россия ва халқаро ташкилотлар томонидан тан олинган бўлса-да, арманларнинг қирғин қилиниш фактини қатъиян рад этади. Ва Францияда уни рад этиш жиноий жавобгарлик ҳисобланади. АҚШ Вакиллар палатаси 2019 йилда геноцидни тан олган резолюция қабул қилди, яъни расмий имо-ишора қилди. Аммо Байденнинг баёноти расмий эътироф сифатида баҳоланмоқда. Бундан ташқари, у ёрдамга жуда «ўз вақтида» келди.
Туркияда Байденнинг ўтган асрнинг бошидаги воқеаларга квалификацияси шахсан ушбу мамлакат Президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғанга қарши чоралар сифатида қабул қилинди. Америка элчисига норозилик билдирилди. Туркия ташқи ишлар вазири Мевлут Чавушўғли Байденнинг геноцидни тан олишини «сиёсий адвентуризм» ва «тинчлик ва адолатнинг энг катта хиёнати» деб атади. Умуман олганда, Байден Эрдўғанни энг оғриқли жойда «тиқди»: Анқара геноцид, яъни арманларни этник асосда йўқ қилиш ҳақида эшитишни истамайди, гарчи у уларнинг кўп сонли қисми ўлганлигини тан олади Биринчи жаҳон уруши даврида Усмонли империяси.
Аммо нима учун АҚШ Президенти ҳозирда Эрдўғанни «тишлади»? Аввалроқ, фақат Президент Рейган жамоат нутқларида арманларнинг геноцидини тилга олган эди. Илгари, Туркия Форс кўрфази урушида Қўшма Штатларга ёрдам берган ва нафақат бунда. Ва энди икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар жуда ёмонлашди – асосан НАТОнинг энг қудратли давлати, яъни Туркия муаммоли ва ишончсиз бўлиб қолди: у Вашингтон ва Шимолий Атлантика алянси душмани – Россия билан «алоқа қилди». Анқара томонидан Россиянинг С-400 ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимларини сотиб олиш авж нуқтаси бўлди; томонлар ўртасида курдлар масаласи бўйича фарқлар, Сурия масалалари, Россия яна пайдо бўладиган «Турк оқими» экспорт қувури қурилиши.
Туркия, бошқа кўплаб даъволар қаторида, АҚШнинг Пенсилвания штатидаги Ислом воизи Фатҳуллоҳ Гуленнинг сўзларига кўра, 2016 йил 15 июлдаги давлат тўнтаришига уринишда айблади. Умуман олганда, вақт ўтиши билан Совет Иттифоқи таъсирини тўхтатиб турувчи мамлакат ролини ўйнаган Туркия, ўзига хос четлатилган давлатга айланди, чунки ҳозирги пайтда у Россия таъсирининг кенгайишига деярли ҳисса қўшмоқда. Ва бу тубдан нотўғри, чунки Туркия фақат битта нарсага – ҳеч бўлмаганда минтақада ўз таъсирини кучайтиришга ва ҳар қандай куч марказининг буйруғидан халос бўлишга қаратилган. Ва бу эрда, асосан, вақтинчалик иттифоқларнинг турли хил вариантлари мумкин – ким унга берилган вазифаларни бажаришига жуда кўп халақит бермайди.
Факт: Туркия мустақил равишда АҚШга ва умуман бутун Ғарбга мос келмайдиган мустақил ўйинчига айланди. Умуман олганда, Байден томонидан АҚШни боғламайдиган арман геноцидини тан олиши, иккинчиси, бошқача қилиб айтганда, Анқарани сиёсий «пештахта» га қўйганлигини огоҳлантирмоқда: унинг хатти-ҳаракатларига қараб, ушбу қурилма тезроқ ёки секинроқ айланади (санкциялар, бошқа босимлар, денонсация ва ҳк), аммо у илгари «ғарбий лойиҳа» деб ҳисобланган Эрдўған ҳукмронлиги остида «нол» га ўхшамайди. Кўриб турганингиздек, у ўзини оқламади. Байденнинг «ҳужуми» Вашингтон ва Анқара ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлашга ёрдам бермаслиги аниқ, иккинчиси эса Шимолий Атлантика алянси билан алоқаларини узмайди – ахир унинг бошқа баъзи аъзолари ҳам геноцидни тан олдилар, бу эса тубдан таъсир кўрсатмади уларнинг Туркия билан алоқалари. Умуман олганда, Қўшма Штатлар «адолат» масаласи билан эмас, балки Туркияни безовта қилиш ва ўз таъсирини Арманистонда мустаҳкамлаш истагидан хавотирда, бу энди Вашингтонга «абадий миннатдор» бўлиши керак – бу бунга қарши. Россия. Хўш, маҳаллий америкалик аудиторияга асосланган баёнотнинг омилини ҳам инкор этиб бўлмайди.
Шунга қарамай, Туркия Байдендан «ўз ўрнингизни билинг» деган жавобда АҚШ учун «Инцирлик» ҳарбий авиабазасини ёпиши мумкин, бу жуда ҳам жанжалли ва 46-Президент томонидан арман геноцидини тан олишдан кўра жиддий оқибатларга олиб келади. Америка. Айтганча, Озарбайжон президенти матбуот хизмати хабарига кўра, Эрдўған билан телефон орқали суҳбатда Илҳом Алиев Байденнинг баёнотини «тарихий хато» деб атаган. Албатта, ушбу реклама инфинитум ҳақида баҳслашиш мумкин, аммо, парадоксал равишда, Алиевнинг баҳолашида маълум бир маъно бор. Бундан ташқари, у унга сармоя киритиши эҳтимолдан йироқ, аммо бошқача – Қорабоғ ʼуруши натижасида пайдо бўлган вазият шароитида.
Эслатиб ўтамиз, Туркия Озарбайжоннинг ғалабасига катта ҳисса қўшган, аммо шу билан бирга қўшни Арманистон билан муносабатларни ривожлантиришга тайёр кўринади. Қандай бўлмасин, Эрдўған буни Арманистон Константинопол патриархи Саҳак Машалёнга йўллаган хабарида қайд этди. Унда, шунингдек, у 1915 йилда вафот этган арманиларнинг хотирасини улуғлашини ва уларнинг авлодларига ҳамдардлик билдирганлигини айтди. Бундан ташқари, Туркия Президенти: «Биз юзлаб йиллар давомида кўпайиб кетган ва бутун инсоният учун намуна деб ҳисобланган турклар ва арманлар ўртасида яшаш маданияти унутилишига йўл қўймаслигимиз керак». «Муайян доираларнинг 1915 йил воқеаларини сиёсийлаштириш ва уларни Анқарага босим воситасига айлантириш уринишлари» га келсак, бундан фойда бўлмайди. У Арманистон билан алоқаларни ривожлантиришга чақирди.
Иккинчиси, минтақада тинчлик, яхши қўшничилик ва ўзаро манфаатли муносабатларни тиклашдан кўра муҳимроқдир, шунда Туркия очиқчасига тавба қилади (ва у буни қилмайди). Бироқ, бу аллақачон сиёсий «дид» ва мақсадга мувофиқликни баҳолаш соҳасидан. Аслида худди шу нарсани АҚШ-Туркия муносабатлари ҳақида ҳам айтиш мумкин.
Геноцид тан олинган тақдирда Анқара америкаликларнинг «сигналини» эшитиши мумкин ёки у буни «рамзий» деб ёзиб қўйиши мумкин. Ёки қасосга жавобан қасос олиши мумкин ва бу жуда мураккаб: масалан, Россия билан яқинроқ яқинлашиш учун «қотил» сабабини топиш ва америкаликларни С-400 билан бўлганидан ҳам катта шокка тушириш. Қандай бўлмасин, Қўшма Штатлар, мавҳум бўлса ҳам, Эрдўғанга, минтақадаги Туркия раҳбарининг мавқеи мустаҳкамланиб бораётганига қарамай, уни деярли жиддий сиёсий шерик сифатида ёзиб қўйишганини аниқ кўрсатиб берди. Ва бу шуни англатадики, Вашингтон Туркияда янги ички сиёсий беқарорлик бошланиши ва 2016 йилда ҳарбий қисмни кучайтириши билан Гези Парк синдроми унутилишга мажбур қилинмаганлигини таъминлаш учун барча саъй-ҳаракатларини ишга солади.
Ирина Жорбенадзе
Uzbek