Ҳар бир мамлакатда ҳукмрон элита мавжуд. Бу унинг фаровонлигини ёки деградациясини таъминлайди. Бироқ, дунёдаги аксарият одамлар аллақачон ҳокимият биринчи навбатда ўз манфаатларини кўзлайди, деб ҳисобланади.
Қолаверса, ушбу тушунчалар қисман бўлса-да ўзини оқлайди. Ҳукумат ҳам одамлардир – бу аслида: аввало ўзлари ҳақида ўйлайдиган «эгоистлар» деган маънони англатади. Оддий қилиб айтганда, бу ерда фуқаролик жамияти ғарбининг ғояси, яъни ҳокимият устидан жамоатчилик назорати амал қилади. Шу сабабли улар ўз манфаатлари йўлида давлатни ҳали ҳам унутмайдилар.
Aммо шу ерда Толстойни эслаш мумкин. У ҳатто энг қадимги ғояларни ҳам танқидий таҳлилга топширишдан қўрқмади. Ва бугунги кунда Толстойга эргашиб, ушбу иккала усулни ҳам таҳлил қилиш вақти келди. Яъни ҳамма одамлар эгоист ва бу нормал ҳолат, кейингиси ҳокимият ҳам одамлардир ва агар улар бирон бир нарса қилсалар, бу фақат босим, ва бу ҳам нормал.
Агар биз ўзимизни ушбу тушунчаларга асосласак, у ҳолда биз Ҳоббесианнинг «ҳамма ҳаммага қарши уруш» тезисини тўлиқ амалга оширган бўламиз.
Биринчидан, ҳар доим ва ҳар қандай мамлакатда биз ахлоқий нуқтаи назардан энг хилма-хил одамларни кўряпмиз. Эгоистлар ва алтруистлар икки тоифадаги кишиларга эга: қутбида бўлганлар ва «яхшилик билан ёмонлик аралашган» кишилар. Иккинчиси, одатда атроф-муҳитга таъсир қилади (заиф ўсимликлар каби, улар тупроққа, нурга, сувга боғлиқ). Демак, қуйидаги тезисни тузатайлик. Энг муносиб одамлар ҳукмрон элитага – нафақат ўз манфаатлари, балки жамият манфаатлари билан ҳам яшашга қодир бўлганлар ҳисобланиши керак. Бунга қандай эришиш мумкинлиги эса алоҳида савол. Аммо тарих бизга буни бир неча маротаба содир бўлганлигини кўрсатди, яъни бу ҳеч қандай утопия эмас. Ишончли манбалардан биз ҳинд қироли тинчликпарвар Aшока ҳақида биламиз. Қадимги Юнонистоннинг энг юқори маданий юксалиши билан боғлиқ бўлган буюк Перикл ҳақида гап кетяпти. Византия императори Юстиниан ва унинг ҳукмронлиги абадий Константинополдаги Aясофя ибодатхонаси бўлиб қолди.
Шунинг учун ҳақиқий элита ва анти-элита ўртасидаги фарқларни таъкидлаш фойдалидир. Улар арзимас ҳақиқатлар бўлиб туюлиши мумкин, аммо афсуски, бундай ҳақиқатлар осонгина унутилади. Шу боис, уларни вақти-вақти билан такрорлашга тўғри келади.
Шундай қилиб, ҳақиқий элита ўз халқининг манфаатларига хизмат қилади ҳамда шахсий ва жамоат манфаатларини баҳам кўрмайди. Одамларнинг қашшоқлашуви фонида шахсий манфаат унинг учун ахлоқий ва касбий жиҳатдан қабул қилиниши мумкин эмас. Ҳақиқий элита ирода, касбий салоҳият ва ташаббус тарафлама ажралиб туради. Билимсиз, иродасиз ва ўйламас ижрочилар камдан-кам ҳолларда корпоратив зинапоядан кўтарилишади. Улар рад этилади, чунки фаолиятнинг ижобий натижалари мартаба кўтарилиши учун зарурдир. Ҳақиқий элитада қариндошлик мавжуд, аммо агар қариндошлар ўртача бўлса, унда улар нафақат ўзларини ҳокимиятда ушлаб турмайдилар, балки муқаррар равишда ўзларининг кучли ҳомийларига соя соладилар. Шунинг учун, ҳақиқий элитизм «азиз кичкина одамга завқланиш» ни истисно қилади. Болалар ва дўстларнинг касбий маҳорати уларнинг элита эшелонда қолишининг ягона кафолати. Ва ниҳоят, бу энг муҳими, ҳақиқий элита шахсий манфаатларидан воз кечишга тайёр. Масалан, агар қийин шароитлар талаб қилса, профессионал ва фуқаролик бурчини қурбонлик билан бажариш намунасини намойиш этади.
Тарихимизнинг социалистик даври билан бошқача муносабатда бўлиш мумкин, аммо бир нарсани инкор этиб бўлмайди: совет халқ комиссарлари ва сиёсий инструкторлари, фабрикалар ва колхозлар директорларининг аксарияти ҳақиқий элита эди. Бунинг исботи оддий ҳақиқат. Улар 40 йил ичида мамлакатни йирик саноатга айлантиришни таъминладилар. Ватан урушида ғалаба қозондилар ва мамлакат шарқида қудратли саноат, илмий ва ўқув мажмуасини яратдилар. Совет элитасининг парчаланиши ва унинг анти-элитага айланиши Хрушчев даврида бошланган ва 1991 йилда Янаевнинг Фавқулодда вазиятлар қўмитасининг таниқли матбуот анжуманида рамзий маънода бармоқларини силкитиши билан якунланган. Ижтимоий инқилоб ёки урушдаги мағлубият (иссиқ ёки совуқ) элитага қарши бошқарувнинг муқаррар натижасидир.
Aнти-элита турли хил бўлиши мумкин – оилавий-клан, этнократик, руҳоний, олигархик, жиноятчи ёки уларнинг ғалати кўриниши. Шу билан бирга, анти-элита қоидаларининг хусусиятлари ҳамма жойда тахминан бир хил бўлади. Aсосийси, кўпчилик манфаатларига хизмат қилиш эмас, балки уларнинг фаровонлигини таъминлаш тарафдори. Бунинг учун анти-элита ҳокимиятга келади. У ҳеч қачон қурбонлик билан ҳукмронлик қилмайди. Шифокорлар ва ўқитувчиларнинг иш ҳақидан минглаб баравар юқори бўлган ўз маошларига эга бўлиши унга табиий кўринади. Қолаверса, бутун ижтимоий организмнинг таназзулга учраши туфайли пенсияларнинг кўпайиши, ўзи учун бепул тиббий ва ижтимоий нафақалар. Унинг манфаатларини сақлаб қолиш ва кўпайтириш учун анти-элита мамлакатнинг қолган аҳолисини қурбон қилади ва бунинг учун бир қатор мафкуравий асосларни топади. Яъни нефтнинг жаҳон нархлари пасайишидан тортиб, ташқи душманлик муҳитига қадар. Кланлик ва қариндошлик анти-элитанинг ажралмас хусусиятидир, чунки ҳокимиятнинг энг юқори поғоналарида жуда кўп дўстлар ва қариндошлар мавжуд бўлиб, касбий салоҳият ва ахлоқий поклик алоҳида рол ўйнамайди.
Aнти-элиталар деградациясининг кучайиши учун камида учта объэктив мезон мавжуд:
1. Уларнинг бошқарувининг салбий натижалари тобора кўпайиб бораётганлиги сабабли, анти-элита ҳаётнинг минимал сонига эга бўлиш учун ўзларини халқидан ажратиб олишга ҳаракат қилмоқда.
2. Мафкуравий мияни ювиш ва репрессия аппарати учун жуда катта маблағ сарфланади. Бироқ, анти-элита қулашининг тарихий тажрибаси шуни кўрсатадики, аввал репрессив органлар унга хиёнат қилади, чунки улар жуда тез парчаланади. Aнти-элита буни сезади ва вақти-вақти билан ҳокимият органларининг юқори даражадаги «тозалаш» операцияларини амалга оширади. Бошлиқларнинг сакраши ва умумий бўйсунувчиларни шахсий муаммоларини ривожланган усулда ҳал қилишга ундайди. Натижада, давлат, гўё яхши мойланган вертикал кучга қарамай, тобора хавфли тузилишга айланиб бормоқда.
3. Aнти-элитада тобора торайиб бораётган, истеъдодсиз ва ахлоқсиз ҳукмрон доиралар шаклланмоқда. Бу ерда ўғирлик қилган ёки ахлоқий жиловсиз дўстлари ва қариндошлари қутқарилиши ва чексиз яширилиши керак. Бунга параллел равишда кланлараро кучлар учун кураш кучайиб бормоқда ва муросага келтирувчи далиллар уруши сони ортиб бормоқда.
Элитага қарши қоидаларнинг бу хусусиятлари ҳаммага маълум. Эътиборингизни яна иккита нарсага қаратишингиз лозим. Анти-элита онгли равишда ёки онгсиз равишда одамларни оммавий оломонга айлантиришга интилади. Бунга яхшилик ва ёмонлик тўғрисида, муносиб ва нолойиқ ҳақида қатъий ғояларга мисол бўла олади. Яна умумий манфаат ҳақида ўйлайдиган эркин, виждонли ва ташаббускор фуқаролар керак эмас. Бу анти-элита учун абадий ташвиш ва муаммодир. Иккинчисига айнан ўзлари учун яшайдиган, идеаллари бўлмаган ва ўзларининг пиллапоялари фаровонлигидан хурсанд бўлган, ўзларининг фуқаролик иродасини анти-элитага ишониб топшириши керак бўлган омма керак. Оммага, албатта, нон керак, лекин ундан ҳам кўпроқ – кўзойнаклар, айниқса шоулар ва спорт турлари муҳимроқ. Кучли давлат ва унинг раҳбари билан аниқланган оддий «ватанпарварлик давлатчилиги» демакдир. Шундай қилиб, анти-элита Олимпия ўйинларидаги ғалабалари учун «миллий ғурур» каби ёлғон бирлашмага эришади.
Aнти-элитанинг яна бир атрибути – бу зиёлиларга, олимларга, шифокорларга, маданият ва маориф ходимларига эҳтиёткорлик билан яширинган нафратиди ифодасидир. Чунки бу танқидий ва мустақил фикрлашни тарбиялайдиган, билим берадиган, ҳақиқатни излайдиган, Гиппократ қасамёдини бажарадиган, мамлакатнинг маданий меросини асраб-авайлайдиган ва такомиллаштирадиган давлат хизматлари соҳаларини қамраб олган. Aнти-элита зиёлиларни «тушириш», уни омма олдида қоралаш ва давлат машинасида итоаткор тишга айлантириш каби ҳар қандай йўл билан камситишга интилади. Масалан, назорат қилинадиган оммавий ахборот воситалари орқали хорижий мутахассислар билан таққослаганда шифокорлар ва олий ўқув юртлари ходимларини коррупсияда ва паст малакада айблаши мумкин.
Мамлакатни қашшоқликка олиб борадиган анти-элита бюджетни биринчи навбатда олимлар, шифокорлар ва ўқитувчилар учун тежашга ёрдам беради. Ҳатто тўғридан-тўғри иезуитизмга қадар бориш мумкин, масалан, университет учун ҳукумат томонидан ажратиладиган маблағни ўн миллионлаб рублга қисқартириш ва шу билан бирга менежментдан ўқитувчиларнинг иш ҳақини минтақадаги ўртача иш ҳақининг 180 фоизига етказишни талаб қилишдир. Шу билан бирга, у ўзи ректор учун иш ҳақини марказий равишда белгилайди, бу оддий ўқитувчининг маошидан ўн марта кўпдир.
Aнти-элита даҳшатли, чунки у эртами-кечми мамлакатни қулашига олиб келади. Балки унинг бузуқ таъсири туфайли, ҳатто ижтимоий организмнинг соғлом қисмларини ҳам парчаланиш миёзаси билан юқтиради. Қандай қилиб инқилобий қўзғалишларсиз, илдиз отган анти-элитани сиқиб чиқариш ва уни асл миллий элита билан алмаштириш мумкин. Бу оддий ечимга эга бўлмаган жуда мураккаблик масаласи саналади.
Таъкидлаш жоиз, анти-элита қоидалари билан сиёсий тарзда ўйнашиб бўлмайди. Совет ҳокимияти тизимига қайтишга интилиш керак, қачонки улар шахсан ўзи таниган кишиларнинг энг яхшиси ҳокимиятга юборилса, бошқа томондан, улар қилган ишлари учун улардан шахсан талаб қилинса. Бу ерда куч қуйидаги тамойилга биноан қурилган: «пастдан юқорига ва атрофдан марказга». Советлар Россиянинг минг йиллик бошқарув анъаналарига асосланиб, ўзининг коммунал ҳунармандчилик сари бошлади.
Aйнан пастдан келган ҳамкорлик, ўз фаолияти натижалари учун уларни сайлаган одамлар олдида жавобгар бўлишга ва янги муаммоларни муваффақият билан енгишга одатланган истеъдодли менежерларни рағбатлантиради. Тарихий тажриба шуни гувоҳлик берадики, инқилоб бетартиблиги эгаллаб олган Сибирнинг кўплаб ҳудудларида айнан кооперативлар раҳбарлари шаҳар ва қишлоқ ўртасида самарали маъмурий бошқарув ва иқтисодий алоқаларни таъминладилар.
Юқорида айтилганларнинг барчаси, албатта, ҳукмрон анти-элита орасида, айниқса унинг қуйи бошқарув даражаларида иқтидорли, ҳалол ва ташаббускор одамлар йўқлигини англатмайди. Aммо улар ўзларининг потенциалларини намойиш қилишлари, олдинга чиқишлари ва ҳақиқий элитанинг бир қисми бўлишлари учун пастдан тектоник силжиш содир бўлиши керак. Aнти-элита бошчилигидаги оломон намойишни одамлар ухлаб ётган пайтда бошқаради. Умид қиламизки, уйғониш албатта бўлади.
Uzbek