Янги Ипак йўли қуриладими?

0
1073
Очиқ манбалардан олинди

Жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши унинг «қон томирлари» бўлган транспорт артерияларининг аниқ, узлуксиз ишлашини талаб қилади.

Аҳоли сони бўйича энг йирик давлатларга ва дунёдаги энг йирик иқтисодиётларга эга Евросиё қитъаси иқтисодий ва сиёсий алоқаларнинг доимий ривожланаётган бўғинидир.

Қадим замонлардан бери қитъада жойлашган давлатлар Ғарб ва Шарқни, Шимол ва Жанубни ишончли боғлайдиган савдо йўлларини қуришга интилишган. Балки савдонинг ривожланиши аниқ белгиланган тарихий босқичларни қолдирмаган, лекин у жамиятлар, давлатлар, иқтисодиётларнинг шаклланиш жараёнига антик даврнинг буюк ҳарбий раҳбарларини забт этиш кампанияларидан кам таъсир кўрсатмаган.

Тарихий жиҳатдан, қитъа мамлакатлари тараққиётига савдо таъсирининг энг ёрқин намунаси Буюк Ипак йўли бўлиб, у Қадимги Хитойни Жанубий ва Кичик Осиё билан, сўнгра Европа билан боғлаган.

Ҳозирги босқичда савдо йўлларининг аҳамияти ҳеч бўлмаганда камаймаган. «Йўл узунлиги», «ўтиш тезлиги», «ўтказувчанлик» каби кўрсаткичларни ҳисобга олган ҳолда, манфаатли транспорт йўналишларининг (коридорларнинг) мавжудлиги ёки йўқлиги (мамлакатда) рақобатчиларга иқтисодий ва сиёсий босимнинг ўзига хос дастагига айланди.

20-аср охирида Ғарб гегемонлигига эътибор қаратган Янги Дунё тузумининг мафкурачиларидан бири З.Бжезинский «Евросиёга ким эгалик қилса, у дунёга эгалик қилади» деган формулани илгари сурди. Бу ибора «Болқон кимга тегишли, у Евросиёга эгалик қилади» деб бошланади. Болқонга бўлган урғу, шу жумладан, асосий транспорт ва савдо йўллари улар орқали ўтиб, ҳудудни Евроосиёнинг геостратегик марказига айланиши билан изоҳланди.

Хитойнинг “Бир макон — бир йўл” модели асосан АҚШ томонидан назорат қилинадиган маршрутларга муқобил: Сувайш, Малакка, Хурмуз, Баб ал-Мандеб. Денгиз йўлининг Европага «назоратчилари» томонидан мумкин бўлган босимнинг олдини олишдан ташқари, хилма -хил йўналишлар ХХРга Россия Федерацияси орқали қуруқликдаги йўлни бир хил Европа билан савдо муносабатларида ишлатишда «барча тухумларини битта саватга солмасликка» имкон беради.

Омилларнинг таъсири нуқтаи назаридан энг барқарор қуруқлик транспорти – темир йўлдир.

Маълум даражада, янги маршрутларни барпо этиш улар ўтадиган мамлакатлардаги мавжуд инфратузилмага боғлиқ. Аммо, ҳозирги вазият тўлалигича янги йўналишларни қуришнинг мақсадга мувофиқлигини белгилайди.

Мутахассисларнинг фикрича, Хитой ўз транзит йўлларини қидиришда бир неча вариантларни кўриб чиқмоқда. Масалан, Қозоғистон орқали Россия Федерациясига ва ундан кейин Европага; Покистон, Афғонистон, Эрон, Туркия орқали, кейин Европага. Шу билан бирга, ХХР аллақачон бир нечта йўналишларни ишлаб чиқди, улар энг тез ва арзондир.

Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, Россия Федерацияси ва Қозоғистон ҳудудини четлаб ўтадиган Европага йўллар вариантлари ҳам кўриб чиқилмоқда. Қирғизистон орқали Ўзбекистонга, кейин Туркманистон, Озарбайжон орқали Туркияга ва ундан кейин Европага транспорт коридори синовдан ўтказилди.

Бироқ, фақатгина Хитой янги савдо йўлларини қидирмоқда, дейиш мутлақо тўғри бўлмайди. Жанубий ва Марказий Осиё давлатлари, Эрон, Россия, ҳамма ўз эҳтиёжларини қондирадиган савдо йўлларини очишга интилмоқда.

Албатта, бу маршрутлар Хитойнинг “Бир макон — бир йўл” лойиҳаси билан кесишганини алоҳида таъкидлаш жоиз.

Шундай қилиб, Россия ўз саноатини ривожлантириш ва хом-ашё иқтисодиётининг имкониятларини рўёбга чиқаришдан ташқари, ўз ҳудудининг транзит салоҳиятидан ҳам фойдаланишга интилади. Шу билан бирга, Шарқ-Ғарб йўналишларини ривожлантириш Хитойнинг “Бир макон — бир йўл” лойиҳасига бирлаштирилган.

Покистон, Ҳиндистон, Эрон Европага қуруқлик транспорти коридорларини яратиш ва ривожлантириш бўйича ўз лойиҳаларини кўриб чиқмоқда. Бу режалар Россия ҳам иштирокчи ва манфаатдор бўлган Халқаро Шимолий-Жанубий транспорт коридори (ITC) ғоясига айланмоқда. Бу коридор Сувашйга муқобил ва “Бир макон — бир йўл” билан кесишади. Кўрсатилган бенефициарлардан ташқари, бу коридорнинг муҳим бўғинлари Озарбайжон, Арманистон, Беларуссия, Қозоғистон, Тожикистон, Қирғизистон, Украина, Уммон ва Сурия ҳисобланади.

Покистон Хитойдан Покистоннинг Гвадар портига транспорт коридорини қуришда Хитой билан фаол ҳамкорлик қилмоқда. Лойиҳани ишлаб чиқишда Гвадар портидан Афғонистон орқали Европа давлатларига чиқиш кўриб чиқилмоқда.

Ҳиндистон ва Эрон биргаликда Чабаҳар денгиз порти лойиҳасини “Шимолий-Жанубий” коридорнинг бошланғич нуқталаридан бири сифатида ишлаб чиқмоқдалар. Шунингдек, Афғонистон ҳудудидан Марказий Осиё мамлакатлари ва ундан кейин Хитой билан темир йўл алоқасини ўрнатиш режалаштирилган. Бу ниятларнинг бир қисми аллақачон амалга ошган – Эрон қисмини Афғонистон билан боғлайдиган темир йўл линияси қурилган.

Алоҳида элемент – Эрон ва Хитой ўртасидаги транспорт коридори ғояси, чунки Эрон Форс кўрфазидан Қора денгизгача, сўнгра Европага транспорт коридорини яратиш режаларида асосий ўринни эгаллайди. Ушбу версияда Афғонистонга алоҳида жой ажратилган, у орқали йўлнинг бир қисми ўтади.

«Лазурит коридори» номини олган Афғонистон, Туркманистон, Озарбайжон, Грузия ва Туркияни боғлайдиган йўналиш «Камар ва Йўл» нинг бир қисмидир.

Яқинда муҳокама қилинган Исломобод – Теҳрон – Анқара транспорт коридорини ҳам “Бир макон — бир йўл”нинг бир қисми деб аташ мумкин.

Евроосиё транспорт йўлларининг сўнгги нуқталари ҳақида гапирганда, Марказий Осиё ва Афғонистон давлатлари эътиборидан четда қолмайди. Биринчиси, миллий манфаатларни кузатиш доирасида, Европа ва Хитойга қуруқлик йўлларини диверсификация қилиш, шунингдек, денгиз портларига чиқиш имкониятларини қидирилмоқда. Уларнинг манфаатлари асосан “Бир макон — бир йўл” режалари билан бир хил. Бошқа томондан, Афғонистон Ғарбий-Шарқий ва Шимолий-Жанубий йўналишдаги савдо йўлларини ривожлантириш режаларининг кўпчилигида асосий ўринни эгаллайди.

Қозоғистон узоқ вақтдан бери халқаро транспорт коридорларига қўшилган. Россия билан боғланишдан ташқари, Эронга кириш имконияти, жумладан, Қирғизистон, Ўзбекистон, Тожикистон, Афғонистон ва Эронни боғлайдиган Хитойнинг «Макон ва йўл» доирасида фаол равишда ишлаб чиқилмоқда.

Ўзбекистон ва Туркманистон Афғонистон ҳудуди орқали Покистон ва Эрон портларига ўтадиган транспорт коридорларини ривожлантириш лойиҳаларида ҳам иштирок этмоқда.

Юқорида айтилганларнинг барчаси Евросиё қитъасида транспорт йўлакларини яратиш ва ривожлантиришга юзаки қарашдир. Бироқ, бир нарса аниқ – Афғонистон ва Марказий Осиё мамлакатлари Евросиё қитъасида ривожланаётган ва янги шаклланган транспорт коридорларида ўзига хос кўприкка айланмоқда.

Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, Марказий Осиё давлатлари учун юзага келаётган вазият бу мамлакатларнинг ривожланишига йўналтирилган стратегик, геоиқтисодий муаммоларни ҳал қилишга имкон беради.

Афғонистон учун трансмиллий (халқаро) транспорт коридорларни ривожлантиришда иштирок этиш, транзит имкониятларидан иқтисодий фойда олишдан ташқари, мамлакат ичидаги вазиятни барқарорлаштиришга ёрдам беради.

 

Муаллиф: catcor.uz сайти асосчиси ва мустақил тадқиқодчи Маҳмуджон Тоҳиров 

Матнда хатоликни кўрсангиз, уни белгилаб Ctrl+Enter ни босинг.

Фикр матни

Илтимос, изоҳингизни киритинг!
Илтимос, исмингизни бу ерга киритинг