Венесуэланинг собиқ раҳбари Ҳуго Чавес 2009 йилда Боливарияда инқилобнинг икки босқичи муваффақиятга эришгани ҳақида хабар берди ва социализм қурилишининг бошланишини эълон қилди.
2019 йилга келиб мамлакатда инфляция 1 миллион фоиздан ошди, дўконлардан асосий маҳсулотлар йўқолди. Блоггер Варламов Венесуэланинг маҳаллий дўконларига шарҳ берди:
“Сут йўқ, нон йўқ, лекин Ҳуго Чавеснинг портретлари бор”.
Гўшт, шакар, тиш пастаси ва туалет қоғози ҳам йўқ. Чақалоқларнинг ўлими колумбдан олдинги даврга қайтди, Қўшма Штатларга қараганда Венесуэла аҳолисининг 10 баробар кичик бўлгани ҳолда, қотиллик бўйича Қўшма Штатларни ортда қолдирди. Ҳа, таъсирли ютуқлар.
Агар ҳаммаси қандай бошланганини кўриб чиқсангиз, қўрқиб кетишингиз аниқ. Албатта, Венесуэланинг 1930-1970 йиллардаги аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулоти Ғарбий Европа давлатлари даражасида эди. Нефть конлари хусусий компаниялар (асосан америка ва инглизлар) томонидан ишлаб чиқилиб, имтиёзли тўлов, ер ости бойликлари учун тўлов ва фойда солиғи асосида амалга оширилди. Ялпи ички маҳсулотнинг юқори суръатларда ўсиши билан савдо ва ишлаб чиқариш соҳаларида банд бўлганлар сони ортди.
Бироқ, 1976 йилда мамлакат нефть конларини миллийлаштирди ва давлат қудрати ҳамда миллий суверенитетини мустаҳкамлашга киришди. Иқтисодиётнинг муаммолари ва умумий коррупциянинг кучайиши тайин эди.
1999 йилда коррупцияга қарши кураш шиори остида, истараси иссиқ ҳарбий – Ҳуго Чавес сайловда ғалаба қозонди. У солиқларни кўпайтиради, кўплаб ижтимоий дастурларни очади: камбағалларга нафақани оширади, Кубадан нефть долларлари эвазига шифокорларни олиб келади, бепул тиббиёт ва таълим барпо этади, арзон уй-жойларни ваъда қилади ва ҳатто янги бизнесни рағбатлантириш дастурини яратади. Буларнинг барчаси солиқларнинг, нефт экспорти ва кредитларнинг ошиши билан боғлиқ.
Маргарет Тетчер айтганидек:
– Социализмнинг асосий муаммоси, бу эртами-кечми бегона пулларнинг тугашидир.
Чавес бизнесни тобора кўпроқ сиқиб, сувини чиқарди. Агар дастлаб нефть ишлаб чиқаришда давлатнинг улушини 51% ташкил этган бўлса, кейин тўлиқ миллийлаштириш билан якунланди. Шу билан бирга, қора металлургия, цемент саноати, мобиль алоқа, электр компаниялари ва норасмий телеканаллар миллийлаштирилди.
Чавес 2007 йилда Конституцияни ўзгартириб, «21-аср социализмини» қураётганини эълон қилди ва эндиликда у то тирик экан, қайта-қайта сайланиши мумкин. Венесуэла марказий банки президент назорати остига ўтди, судларда эса унинг тарафдорлари – чавесчилар ўтирарди.
Кейин эса бизга маълум воқеа содир бўлди – давлатнинг ҳукми қанчалик кучли бўлса, муаммолар кўпаяди, лекин бунда доимо душманлар айбдор бўлиб чиқади.
Нефть саноати соҳасидаги душманларлар билан бир неча босқичда жанг қилдилар. Биринчидан, йирик PDVSA нефт компаниясида норози ходимлардан воз кечилди – 18 минг киши ишдан бўшатилган. Бошқарувни кадрлар тақчиллииги безовта қилгани йўқ – буюк Чавеснинг таълимотига кўра, маҳаллий мардикор Голландиялик муҳандисдан фарқ қилмайди.
Бироқ, нефть қазиб олиш кунига 3,8 млн. баррелдан, дастлаб 3, кейин эса 2 баррелга тушиб кетди. Умуман олганда, бу социалистларнинг қизиқ бир хусусияти: улар ўзларини инсонпарвар деб аташади ва одамларга ўзига хос тарзда муносабатда бўлишади. Шахсий ютуқлар қадрланмайди, истеъдод, билим даражаси – ҳеч нарса, ҳукуматга содиқлик – ҳамма нарса.
Биргина Чавес эмас, Никита Хрушчев ҳам: «Сен ҳеч нарса эмассан! Миллионлаб одамлар СССРда яшайдилар, сиз эса ҳеч нарса эмассиз!» – деб бақирарди. Гап шундаки, у қутурган партия аъзоларига эмас, балки ёзувчиларга, шоирларга, ҳайкалтарошларга бақирарди. Президент Мадуро худди шу руҳда ҳаракат қилди: нефть ишлаб чиқаришдан норози бўлиб, бутун PDVSA раҳбариятини турмага тиқди, компания тепасига генерал-майор Мануэл Кеведони қўйди.
Генерал зудлик билан ўғрилар ва саботажчилар билан урушга киришди – у компаниянинг ишчилари ва муҳандисларининг иш ҳақини музлатиб қўйди, эслатиш жоизки, ўша вақтга келиб инфляция 1,4 млн. фоизга етди. Албатта, одамлар ишдан бўшаб кетишди, бўш ўринларни аскарлар эгаллади. Ахийри, ҳарбийларнинг нефтни қайта ишлаш саноатини эплайдиган малакаси йўқлиги тезда юзага чиқди: миноралар бузилди ва қувурлар тешилди. Ишлаб чиқариш яна 1,4 млн. баррелгача камайди, бу эса Хитой ва Россия олдидаги мажбуриятларини бажариш учун етарли эмас эди.
Улар нархларни музлатиш билан инфляцияга қарши курашишга қарор қилишди, бу эса тақчиллик ва қора бозорнинг юзага келишига олиб келди. Энди чайқовчилар ва ноқонуний валютачилар билан курашиш керак эди (Чавес инновацияларидан бири – валюта операциялари учун квоталар берилиши эди, Венесуэла фуқаролари чет элга сафар қилиш учун йилига 5,6 минг АҚШ доллари миқдорида валюта сотиб олишлари ва Интернет орқали товарлар сотиб олишлари учун йилига 4 минг $ гача олиш мумкин эди).
Чайқовчиларга қарши кураш маҳаллий бизнесни тугатди, 500 чет эл компаниялари мамлакатни тарк этди, Чавес давлат дастурлари томонидан яратган кичик бизнес давлат маблағларини ўзлаштириб, пул ювиш учун мўлжалланган сохта бизнес бўлиб чиқди, арзон уй-жой дастурлари ҳеч қачон 50 фоиздан ортиқ бажарилмаган эди, уйларнинг аксари қисми турли мутаҳҳамларга насиб қилди.
Мамлакатда оммавий норозилик ва тўла инқироз ҳукм сурарди. 21- асрдаги социализм 20-йиллар социализми каби тамом бўлди. СССР да ҳам, ҳудди шундай, ишлаб чиқаришнинг пароканда бўлиши, товарлар тақчиллиги ва инфляциянинг ҳаддидан ошиши юз берган эди.
Венесуэланинг қўрқинчли сабоғи – ҳар қандай мамлакатни қашшоқликка олиб келиб қўйиш ҳеч гап эмаслигини кўрсатади. Нефть, газ ва бошқа табиий ресурсларнинг қанчалигининг аҳамияти йўқ. Бугунги фаровонликнинг ҳам аҳамияти йўқ. Ношуд ҳукумат ташқи душманга қараганда кўпроқ хавфлидир.
Нефть қазиб олиш билан чет- эл нефть компаниялари шуғулланган пайтлари Венесуэла яхши яшар эди, ҳатто популист диктаторлар ҳам социалистларга қараганда иқтисодиёт учун камроқ зарар келтирган.
Қайғули руҳда тугаллашни истамасдик, шунинг учун мен сизга юқоридагига қарама-қарши йўлни тутган мамлакат ҳақида гапириб бераман.
Сингапур – атрофида дўстона бўлмаган муҳит, ресурссиз кичиккина бир мамлакат, ҳатто тоза сувни ҳам импортга олиши керак бўлган, коррупция гуллаган бир жой эди.
Ҳозир эса ҳаёт фаровонлиги бўйича 6-ўринни эгаллайди. Қарорлар қабул қилиш тартибини оддийлаштириш ва рухсатномалар ва лицензияларни бекор қилиш орқали қонунлардаги ҳар қандай ноаниқликни бартараф қилиш, шунингдек, янги ўйин қоидаларни қабул қилмаган амалдорларни қамаш йўли билан коррупцияга қарши ғалабага эришилди. Қолганини эса эркин бозор амалга оширди.
Светлана Крылова
Татаристондаги Россия Либертарианлар партияси
Uzbek