Сўнгги пайтларда Ўзбекистонда постиндустриализм ҳақида гапириш модага айланди, бу масала ҳақида ОАВ ва ижтимоий тармоқларда фикр-мулоҳазалар кўпайди. Постиндустриал иқтисодиётнинг энг кенг тарқалган таърифларидан бири бу мамлакат иқтисодиётида хизматларнинг улуши реал ишлаб чиқаришдан ошиб кетишидир. Бироқ постиндустриал иқтисодиёт мураккаб ва кўп қиррали воқеликдир. Постиндустриал иқтисодиёт нима ва Ўзбекистонда бўлиши мумкинми – шу саволлар билан таниқли иқтисодчи Юлий Юсуповга мурожаат қилдик.
Р.Сагитов: «Постиндустриал иқтисодиёт» атамасига аниқ таъриф беринг, илтимос.
Ю. Юсупов: Инсоният ўз тарихида бир неча босқичларни босиб ўтди. Биринчи босқич неолит инқилоби бўлиб, одамлар ҳайвонлар ва ўсимликларни хонакилаштиришни бошлаган, аграр жамият вужудга келган, ер ишлаб чиқаришнинг асосий омили, асосига айланган. Қишлоқ хўжалиги халқ ҳаётининг асосига айланди. Кейинги босқич – саноат инқилоби. Жамиятда урбанизация содир бўлди.
Саноат иқтисодиётнинг таянчига айланди. Капитал ишлаб чиқаришнинг асосий омилига айланди: ускуналар, бинолар, транспорт воситалари ва бошқалар. Саноат учун хом ашё сифатида табиий ресурслар ҳам муҳим рол ўйнаган. Бу давр саноат иқтисодиёти деб аталади. 20-асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб дунё аста-секин постиндустриал иқтисодиётга ўтмоқда.
Бугунги кунда дунёмизни тубдан ўзгартираётган, иқтисодий ўсишнинг ҳал қилувчи омили бўлувчи ахборот ва ахборот технологиялари асосий ресурслар ва айни пайтда асосий товарлардир. Постиндустриал иқтисодиётнинг расмий белгиси иқтисодиётнинг тармоқ тузилмасида хизматларнинг реал ишлаб чиқариш соҳасига нисбатан устунлигидир – хизматлар, молиявий соҳалардан ташқари, иқтисодиётнинг реал сектори ҳамдир. Аммо бу фақат расмий белги.
Постиндустриал иқтисодиётнинг асосий хусусияти замонавий технологияларга асосланган иқтисодиётдир. Мисол учун: Microsoft (тахминан 221 минг ходим) ялпи даромади 2022 йилда 198,3 миллиард долларни ташкил этди – бир киши бошига 900 минг, Meta Platforms (тахминан 72 минг ходим) – 116,6 миллиард доллар – бир киши бошига 1,6 миллион. Таққослаш учун: 2022-йилда 36 миллионга яқин аҳолига эга бўлган Ўзбекистоннинг ялпи ички маҳсулоти 80,4 миллиард долларни ташкил қилди.
Р.Сагитов: Қайси давлатлар постиндустриализация даврига кирган?
Ю.Юсупов: Хомашё экспорти ҳисобига эмас, балки замонавий технологиялар ҳисобига аҳоли жон бошига юқори ялпи ички маҳсулотга эришган барча ривожланган давлатлар: АҚШ, Европа Иттифоқи, Япония, Жанубий Корея, Исроил.
Р.Сагитов: Ўзбекистон постиндустриал иқтисодиётга ўтишга қанчалик яқин?
Ю.Юсупов: Ўзбекистон иқтисодиёти улушида хизмат кўрсатиш соҳаси 40 фоизни ташкил этади. Биз постиндустриал иқтисодиёт томонидан ишлаб чиқарилган замонавий товар ва хизматларни фаол истеъмол қиламиз. Бироқ, биз ҳали ҳам постиндустриал товарлар ва хизматларни кам ишлаб чиқарамиз, ишлаб чиқаришда постиндустриал технологияларни суст қўллаймиз.
Шунинг учун иқтисодиётимиз ривожланишнинг постиндустриал босқичидан ҳали жуда узоқда. Бунинг асосий сабаби бизда эскирган, самарасиз ўйин қоидалари (институтлар) мавжуд. Натижада иқтисодиётимизга инновациялар суст жорий этилмоқда, юқори технологияли маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизматлар кам.
Айни пайтда, инновацияларни мажбурловчи асосий кучлар хусусий ташаббус (шунинг учун мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш муҳим) ва рақобат (шунинг учун сунъий монополияларга қарши курашиш муҳимдир).
Р.Сагитов: Мамлакат постиндустриал иқтисодиётга босқичма-босқич ўтиш шарти борми?
Ю.Юсупов: Бундай шарт йўқ. Замонавий технологияларни ривожлантириш учун ривожланган саноатга эга бўлиш шарт эмас. Постиндустриал иқтисодиёт билимлар иқтисодиёти бўлиб, у юқори малакали мутахассисларни талаб қилади. Биз хизмат кўрсатиш соҳаси сифатида туризмни фаол ривожлантирмоқдамиз. IT-технологиялари ҳам фаол ривожланмоқда.
Р. Сагитов: Илтимос, ўзингизга ушбу мавзу бўйича энг муҳим саволни беринг.
Ю.Юсупов: Нима қилишимиз керак? 2017-йилда бошланган ислоҳотларни давом эттирмоқ даркор: ташқи иқтисодий фаолиятни либераллаштириш, бизнес олдидаги тўсиқларни бартараф этиш, солиқ ислоҳоти, ҳаётимизнинг барча жабҳаларини либераллаштириш. Ўшандан бери кўп ишлар қилинди. Биз ислоҳотларни давом эттиришимиз керак.
Энди ислоҳотлар секинлашгани сезилмоқда. Давлат мулкини хусусийлаштиришни амалга ошириш, монополияларни йўқотиш сиёсатини олиб бориш керак. Қишлоқ хўжалиги соҳасида ислоҳотларни амалга ошириш зарур.
Асосийси, давлатнинг ўзини ислоҳ қилиш, иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усулларини ўзгартириш. Бир сўз билан айтганда, 2017-йилда бошланган ислоҳотларни давлат ва жамият ҳаётининг барча жабҳаларида чуқурлаштириш ва давом эттириш зарур.
Ринат Сагитов суҳбатлашди
Uzbek