Ўзбекистон тарихи: Сиёсий бюронинг буйруғи билан кимлар ўлдирилди?

Биз 1937 йилдан 1938 йилларда Ўрта Осиёда бўлган «Сталин рўйхатлари»ни таҳлил қилишда давом этамиз. Бу сафар  Ўзбекистон тарихи ҳақида сўз юритамиз. Сталин.мемо.ру сайти берган маълумотларга кўра, Сталин шахсан 496 кишининг рўйхатини тасдиқлаган, улардан 437 киши ўлимга ҳукм қилинган, 59 киши 10 йилга озодликдан маҳрум қилинган.

Ҳаммаси бўлиб олтита шундай рўйхат мавжуд бўлиб, улардан бештасига Владимир Тесарский ва биттасига Исҳоқ Шапиро имзо чеккан, Шапиронинг рўйхати анча каттароқ бўлиб, 293 кишини қамраб олган, улардан 248 киши ўлим жазосига ҳукм қилинган.

1937-1938 йиллардаги «Сталинист рўйхатлар» остидаги жумлалар тўғрисидаги маълумотлар

stalin.memo.ru

Жадвалдан кўриниб турибдики, Сталин рўйхатидаги қатағонларнинг асосий тўлқини Ўзбекистонда 1938 йилда содир бўлган.

«Шаҳидлар ҳотираси» жамғармаси маълумотларига кўра (қатағон қурбонлари хотирасида), 1937 йил 30 сентябрда Ўзбекистонда 10,700 киши ҳибсга олинган ва судланган. Улардан 3 минг киши ўлимга, 7,087 киши лагерларда 8 йилдан 10 йилгача қамалган. 13 ноябрдан 28 ноябргача 1611 киши судланган, 1937 йил декабрь ойида маҳкумлар сони 3 610 кишини ташкил этган.

Маҳкумларнинг энг катта рўйхати 1938 йил март ойида Тесарский ва 1938 йил сентябрда Шапиро томонидан имзоланган. Рўйхатнинг чорак қисмини славянлар, 7 фоизини яҳудий, 2 фоизини арманлар ташкил зтган эди. Қолган муҳим қисмини ўша даврда Ўзбекистон ҳудудида яшаган халқлар ташкил этади. Булар ўзбеклар, тожиклар, қирғизлар, қозоқлар ва бошқалар. Рўйхатнинг гендер таркибига кўра, унда фақат тўртта аёл бор, улардан учтаси ўлимга ҳукм қилинган.

Сталин рўйхатидаги таниқли шахслар орасида машҳур «Ўзбек зиёлилари» китобининг муаллифи Раҳим Иноғомовни эслаш мумкин. У Ўзбекистон Компартия  Комитети матбуот бўлимининг мудири ва ЎзССР халқ таълими комиссари эди. Шунингдек, рўйхатда ўзбек миллий романчилик мактабининг асосчиси Абдулла Қодирий ва таниқли ёзувчи Рауф (Абдурауф) Фитрат ҳам бор эди. Сиёсий арбоблар қаторига собиқ Халқ Комиссарлари (Вазирлар) Маннон Рамзи ва Убайдулла Рўзибоев, Москвадаги мухтор вакил Муҳаммад Одил, Енгил саноат халқ комиссарининг ўринбосари Ғулом Ёқубов, Марказий Қўмита ўқитувчиси Мухитдин Ирматов ва НКП театр ва томоша корхонаси директори Зиё Саидов киради. Бундан ташқари, рўйхатга Нормат Исроилов, Бакиджан Зокиров, Иля Данчик ва Акбар Исломов киритилган.

Сталин рўйхатларидаги таниқли зиёлилар орасида Ўзбекистон илмий-тадқиқот марксизм-ленинизм институтининг (ЎзНИИМЛ) собиқ ходими, ЎзССР Коммунистик партияси Марказий қўмитаси бўлим бошлиғи Қурбон Берегин, шунингдек, Ўзбекистон ССР Коммунистик партияси Марказий қўмитасининг партиявий ташвиқот ва ташвиқот бўлими мудири Мўмин Усмонов ҳам бор эди. Улар оммавий ва илмий-назарий адабиётларни кенг тарқатишда, партиявий йўналишни «бузган»ликда айбланган эдилар.

Бундай айбловлар учун УзНИИМЛ ходимлари Ҳолмуҳамед Охунов, Содиқ Абдусатторов, Зиё Гимадиев, Ваис Рахими ва Василий Яроцкий, шунингдек, Ўзбекистон Тил ва адабиёт илмий-тадқиқот институти ходимлари Отажон Хошимов, Собиржон Содиқов ва Кайюм Рамазановлар рўйхатга киритилган эди.

Шов-шувли ишлардан бирига алоқадор шахслар рўйхати тузилди – Тошкент педагогика институти тил кафедраси профессори Ғози Галим Юнусов, шунингдек, профессор ва тил кафедраси мудири Алексей Машковец. Баъзи маълумотларга кўра, Алексей Машковецнинг хатоси шундаки, у чет тиллар факултетида «Англияни севувчилар» гуруҳини яратган, у ерда инглиз ва Англия тарихини ўрганган. Бунинг учун у инглиз фуқароси сифатида танилган Юнусовни ёллаган ва у «Тожикистон ва Помирга олиб борадиган стратегик йўллар тўғрисида» маълумот тўплаган. Рўйхатда ишнинг яна икки иштирокчиси – Шаҳид Мусаев ва Миян Бузрук Солиҳовлар бор эди.

Ўша даврнинг сиёсатига масъул бўлган кишиларга келсак, Сталин рўйхатлардаги энг кўп қурбонлар Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи котиби Усмон Юсуповнинг фаолияти даврига тўғри келади. У 1937 йил 27 сентябрда лавозимга киришди ва 1950 йил апрелгача ишлади. Ундан олдин мамлакат раҳбарлари қуйидагилар эди:

1. Акмал Икромов – 1929 йил декабрдан 1937 йил сентябргача, отилган;
2. Джура Тюрябеков – 1937 йил 5 сентябрдан 21 сентябргача, отиб ташланди;
3. Павел Яковлев – 1937 йил 21 сентябрдан 27 сентябргача.

1937 йил 30 июлдан 19 августгача «Учлик» нинг раиси  –  Ўзбекистон ички ишлар халқ комиссари Николай Загвоздин эди. У Тожикистон Ички Ишлар Халқ Комиссари томонидан олиб кетилган ва у ерда ҳам учликни бошқарган ва 1940 йилда  ҳибсга олинган ва отиб ташланган. 1937 йил ноябрда Дереник Апресян “Учлик” раиси этиб тайинланди. Унинг тақдири ҳам худди шундай кечди – 1938 йил ноябрда уни «Германия, Япония, Италия фойдасига жосуслик ва террорчилик ҳаракатларини тайёрлашда» айблашди, 1939 йилда эса отиб ташлашди.

Учликнинг бошқа икки вакили доимий равишда ўзгариб турар эди. “Учлик”да 2 ойбўлган ва кейинчалик аксил-инқилобий террорчилик ташкилотида иштирок этганликда айбланиб, қатл этилган Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби Акмал Икромовнинг ўрнига Ўзбекистон ССР прокурори Борис Шеидлин келди. У бир ой давомида учлик аъзоси сифатида ишлади ва октябр ойида унинг ўрнига республиканинг янги биринчи котиби Усмон Юсупов тайинланди. 1938 йил сентябрда Юсупов йўқлигида Абдужабар Абдурахманов учлик аъзолигига қабул қилинди.

Учлик аъзоси – Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг иккинчи котиби Содиқжон Балтабаев, аммо бир ой ўтгач у ҳибсга олинди ва 1938 йил март ойида у ўзи «Сталинистлар рўйхатига» киритилган ва ўлимга ҳукм қилинган. Унинг о‘рнига ўша пайтда Халқ комиссарлари кенгашининг раиси бўлган Юра Тюрябеков тайинланди. Сентябрь ойида Тюрябеков ЎзССР Коммунистик партияси Марказий Қўмитаси биринчи котибининг вазифасини бажарувчи лавозимини «қабул қилди» ва икки ҳафтадан кўпроқ вақт ишлаганидан кейин лавозимидан четлатилди ва кейинчалик «халқ душмани» сифатида «Сталинистлар рўйхатига» киритилди ва ўлимга ҳукм қилинди. Октябрь ойида Халқ комиссарлари кенгаши раиси Султон Сегизбаев “Учлик” аъзоси бўлди. Сегизбоевнинг “Учлик”  аъзоси бўлганлиги ҳақида маълумот йўқ, фақат 1938 йил январда СССР Олий Кенгаши Иттифоқи Кенгаши раисининг ўринбосари этиб сайлангани, сўнгра ҳибсга олингани ва ўлимга ҳукм қилингани маълум. Эҳтимол, унинг ўрнига 1937 йил октябр ойининг охирида тасдиқланган Ўзбекистон ССР прокурори Борис Шеидлин “Учлик”ка қайтган.

Шундай қилиб, Ўзбекистоннинг «Сталин рўйхатлари»га қараб, нима дейишимиз мумкин? Биринчидан, Қозоғистондан фарқли ўлароқ, Ўзбекистон «юқори» рўйхатни 2,5 баравар кам тарзда – фақат таниқли зиёлилар ва йирик партия раҳбарлари каби энг резонансли ҳолатлар учун тақдим этди.

Ушбу рўйхатда гарчи умуман олганда кўпроқ аёллар «халқ душмани билан яшириниш»да айбланиб қатағон қилинган бўлсалар ҳам жуда кам сонли аёллар бор эди. Бу ерда, шубҳасиз, мамлакатдаги аёлларнинг сиёсий пассивлиги ҳам рол ўйнади, аммо маълумки, Совет ҳукумати томонидан ушбу ҳаракатни кучайтиришга қаратилган баъзи уринишлар фаолларнинг ўзлари учун ҳалокатли натижаларга олиб келди.

Ўзбекистондаги “Учлик” аъзолари, бошқа иттифоқ республикаларида бўлгани каби, кўпинча жаллодлар сафидан қурбонлар қаторига тушиб қолишган ва бунинг учун “Учлик”да бир ёки икки ой ишлаш кифоя эди.

манба