Марказий Осиёдаги воқеаларни кузатаётган таҳлилчилар Қирғизистон ва Тожикистонга кўплик қилаётган қарздорлик ҳақидаги хабарларни тез-тез кузатмоқда. Айни пайтда, табиий газнинг улкан захираларига қарамай, Туркманистон ҳам бу муаммолардан четда қолмаяптис. Жумладан, 11 март куни бўлиб ўтган Вазирлар Маҳкамасининг йиғилишида Президент Гурбангули Бердимуҳамедов ўзининг ташвишларини очиқчасига баён қилди. Туркманистоннинг қарздорлиги миқдори бўйича баъзи тафсилотларни ошкор қилди.
Сўнгги йилларда ёқилғи-энергетика мажмуасини ривожлантириш учун қиймати 8,8 миллиард доллардан ортиқ кредитлар жалб қилинган. Бердимуҳамедов таъкидлашича, қайта ишлаш ва ён маҳсулотларни ишлаб чиқариш орқали табиий газ қазиб олишдан олинадиган фойдани ошириш устувор аҳамиятга эга. Ҳукуматнинг бу борадаги энг эътиборли ташаббуси 2019 йил июнь ойида табиий газдан бензин, дизель ёқилғиси ва суюлтирилган газ ишлаб чиқарадиган заводнинг очилиши бўлиши мумкин. Лойиҳа қиймати 1,7 миллиард долларни ташкил этган. «Туркменгаз» газ монополияси раиси Ботир Амановнинг сўзларига кўра, у яқин келажакда ушбу корхонада ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотишдан тушган маблағ ҳисобига ўз компаниясининг ташқи қарзларини тўлашни кутмоқда.
Одатда, ҳисобот берган ҳар бир мансабдор шахс қарзларни тўлашга ўхшаш, ноаниқ ваъдалар беришади.
Бердимуҳаммедов рентабеллик ҳақида худди янги тушунчадек гапирди. Унинг сўзларига кўра, янги энергетика объектларини қуриш учун тўланадиган хорижий капитални жалб қилганда, техник-иқтисодий асослаш керак. Президент лойиҳалар ўзини ўзи таъминлаши кераклигини таъкидлади.
Иқтисодиётнинг бошқа соҳалари ҳақида нима дейиш мумкин?
Қурилиш-саноат комплекси сифатида белгиланган шартли ривожланиш учун қарийб 2,7 миллиард долларлик хорижий кредитлар жалб қилинди. Шунга қарамай, тафсилотлар келтирилмаган, аммо бу миқдорнинг муҳим қисми Осиё тараққиёт банки (ОТБ) 2018 йилда Туркманистонга ички электр тармоғини ривожлантириш учун ажратган 500 миллион долларлик кредит каби маблағлар бўлиши мумкин. Бундан ташқари, Туркманистон транспорт-коммуникация соҳасини ривожлантириш ва модернизация қилиш учун бир миллиард доллар миқдорида кредитлар жалб қилган. Ушбу йўналишдаги муҳим лойиҳалардан бири «Шимолий-Жанубий» транспорт коридори лойиҳаси доирасида Қозоғистон, Туркманистон ва Эрон темир йўлларини бирлаштирган «Ўзен-Берекет-Горган» темир йўлининг участкасини қуриш эди. Бу ерда ҳам Осиё Тараққиёт Банки бефарқ эмас эди: банк 125 миллион доллар миқдорида кредит ажратган. Бироқ, давлат ахборот агентлиги таъкидлаганидек, транспорт ва алоқа эҳтиёжлари учун берилган кредитнинг умумий миқдорининг атиги 67,8 фоизи сарфланган, демак, бу пулнинг деярли учдан бир қисми қарзларни тўлаш учун ишлатилиши мумкин бўлган даромадни келтирмайди.
Ва бу пулларни қачон тўлаш керак?
Бу ҳақида ҳеч қандай нашр қилинган хабарномада айтиб ўтилмаган, аммо баъзи бир қизиқ рақамлар 11 март куни кечқурун янгиликлар чиқарилиши пайтида экранда икки сониядан кўпроқ вақт давомида кўрсатилди. Телевизорда берилган графикка кўра, 2021 йилда Туркманистон 1,35 миллиард доллар, 2022 ва 2023 йилларда эса 1,1 миллиард доллар тўлаши кераклиги кўрсатилган. Экранда яна бир графика пайдо бўлган, томошабинлар кузатиб боришича, 2021 йилги мажбуриятлар бўйича (895 миллион доллар) улуши ёқилғи-энергетика комплексидан олинган. Хитой Туркманистонга бу соҳада миллиардлаб қарз берганлиги сабабли, бу тўловлар газ таъминоти шаклида амалга оширилади деб тахмин қилиш деярли хавфсиз. Ҳеч бўлмаганда газ – бу осонликча монетизация қилинадиган товар.
Қишлоқ хўжалиги соҳасида ишлар анча мураккаблашган. 608 миллион долларлик қарздорликнинг 145 миллиони 2021 йил охирига қадар тўланиши керак.
Президент ушбу юк марказий ҳукуматга эмас, балки агросаноат мажмуаси раҳбарларига юкланишини айтди. Бердимуҳаммедовнинг ёрдамчилари мунтазам равишда унинг қулоқларини қишлоқ хўжалигидаги улкан ютуқларни акс эттирувчи статистик ҳисоботлар билан қувонтирадилар. Масалан, ўтган йилнинг январь-сентябрь ойларида Туркманистон фермер хўжаликлари ўсимликларни етиштиришда механизациялашган ишлар ҳажмини 62 фоизга оширганлиги тўғрисидаги Давлат статистика агентлигининг ҳисоботини олайлик. Президент столига борадиган ахборот бюллетенлари мунтазам равишда ишлаб чиқариш ҳажми ошганидан далолат беради. Аммо, агар тарих бирон нарсани ўргатса, шунчаки бу мақтанишнинг орқасида мутлақо ҳеч нарса йўқ.
Ўтган ойнинг ўзида Бердимуҳамедов бош вазирнинг қишлоқ хўжалиги масалалари бўйича ўринбосари Эсенмйрат Оразгелдиевга ислоҳотларни амалга оширолмагани ва соҳага рақамли тизимларни жорий этиш муаммолари учун танбеҳ берди. У яна 5 март куни Оразгелдиэвга норозилигини билдирди, у қишлоқ хўжалиги ускуналари ва сарфланадиган материалларга катта маблағ сарфланганига қарамай, мамлакат озиқ-овқат мустақиллигига эриша олмаётганидан шикоят қилди.
Қашшоқ аҳолини боқишга қодир бўлмаган агросаноат сектори доллар билан ҳисобланган катта қарзларини қандай тўлаяпти?
Бердимуҳаммедов озиқ-овқат ва ўрим-йиғим мавзусига 15 март куни бўлиб ўтган ҳукумат йиғилишида қайтди. У кеч бўлса ҳам, сўнгги совуқларнинг мевали дарахтларга «салбий таъсирини минималлаштириш» учун барча саъй-ҳаракатларни амалга оширишни буюрди. Бошқа маданиятларга келсак, у ҳатто уларни эсламаган, аммо вазият унчалик қувонарли эмас.
Ўтган ойнинг ўзида Россиянинг ихтисослашган «Метеожурнал» Интернет-нашри президентнинг февраль ойининг бошида картошка экиш тўғрисидаги буйруғини хавфли иш деб таърифлаган эди. Синоптиклар башорат қилганидек, февраль ойи охирида Туркманистоннинг айрим ҳудудларида бир неча кун давомида ҳарорат нолдан анча пасайиб кетди, бу эса картошка кўчатларига тузатиб бўлмайдиган зарар етказиши мумкин эди. 13-14 март кунлари совуқлар Туркманистонга қайтиб келди.
Натижада пайдо бўлган муаммоларни ҳал қилиш учун яна аҳолининг қўлларини буриш керак бўлади.
15 март куни Амстердамда жойлашган Тurkmen.news янгиликлар сайти Болқон вилоятидаги давлат корхоналари менежерлари ишчиларини картошка уруғини сотиб олиш учун иш ҳақининг бир қисмини тўлашга мажбур қилишаётгани ҳақида хабар берди.
Худди шу мақолада таъкидланганидек, картошка етиштириш ҳокимият учун устувор вазифадир. 2020 йилда Туркманистон Россиядан сотиб олган 34 минг тонна картошканинг учдан икки қисми уруғ картошкаси эди. Бердимуҳамедовнинг ўғли Сердар, турли соҳаларда ва давлат идораларида рақамли тизимларнинг жорий этилишини назорат қилувчи Бош вазир ўринбосари, озиқ-овқат сектори кун тартибига ўз ҳиссасини қўшди. 12 март куни у отасига мамлакатда иссиқхона комплекслари тармоғини яратиш бўйича амалга оширилган ишлар тўғрисида хабар берди. Қурилаётган иссиқхоналар умумий майдони 350 минг кв.м (86 гектар) йилига 8750 тоннагача мева-сабзавот етиштиришга қодир.
Бердимуҳамедов буларнинг барчасидан жуда мамнун эканлиги сабабли, у иссиқхоналарнинг дабдабали очилишини ташкил қилишни ва ушбу тадбирни Туркманистон мустақиллигининг 30 йиллигига бағишланган тантаналар билан биргаликда ўтказишни буюрди.