Албатта, кўпчиликка маълум – бу сўз ўзбек тилига форс тилидан кириб келган, форс тилига эса араб тилидан ўтган. Лекин бу сўзнинг тарихи анча қадимий ва қизиқ. У ҳам, илгари бошқа сўзлар мисолида кўрганимиздек, асрлар давомида тилдан тилга кўчиб юрган.
Прасемит тилида (яъни аккад, оромий, араб, яҳудий каби тилларга бобо тил бўлмиш қадимги бир тилда) rgm ўзаги бўлган. Бу сўз қадимги аккад тилида қайд этилган, масалан. Бу ўзакнинг илк маъноси “тош ташлаш”дир. Қадимги Бобилда тош отиб фол очганлари боис “рагм” сўзи “тош ташлаш”дан “фол очиш”га ўтган.
Аккаднинг ўрнига келган Оссурияда, аккад тилининг ўрнига келган оромий тилида “рагм” сўзи “фол очиш”дан “ўгириш”, “таржима қилиш” маъносига ўтган (у пайтда халқаро мулоқот ва таржима эҳтиёжи кўпайгани учун бўлса керак). Оромий тилида “таржима қилиш” “рагм”, таржима “таргум”, таржимон эса “таргуман” деб аталган. Масалан, Библиянинг Қадимги Аҳд қисми қадимги яҳудий тилидан оромий тилига ўгирилганида бу тўплам “Таргум” деб аталган.
Илк ўрта асрларда оромий тилининг бир версияси – сурёний тили Яқин Шарқнинг асосий тили бўлган. Ушбу тилнинг яқин қариндоши бўлмиш араб тили адабий меъёрлари ишлаб чиқилаётган даврда (VII–VIII асрлар) сурёний тили араб тилига жуда кучли таъсир ўтказган: маълумки, адабий тилда сўзлашувда ишлатилмайдиган жуда кўп тушунчалар мавжуд, уларни ифодалаш учун янги сўзлар керак. Мана шундай тайёр сўзларни араблар узоқ асрлик ёзма анъанага эга сурёний тилидан олган. Бу тил жуда яқин қариндош бўлгани учун янги сўзларни тушуниш қийинчилик туғдирмаган (ўзбек тилига турк тилидан сўз олишдай гап бўлган).
Шу жараёнда “таргум” ва “таргумон” сўзлари ҳам сурёний тилидан араб тилига кўчиб ўтган (араб тилида “г” товуши бўлмагани учун улар “таржима” ва “таржимон” шаклига эга бўлган). Энг қизиғи, араб тилининг ўзида бу ўзак бўлган – “ражм”, лекин бу сўз араб тилида “тош отиш” маъносида қолиб кетган. Кейинчалик араб филологлари буни тушуниб, “ражм” сўзидан “таржимон”нинг соф арабча муқобили бўлмиш “мутаржим” шаклини ясаган.
Уёғини биласиз: “таржимон” ҳам, “мутаржим” ҳам, “таржима” ҳам форс тилига, ундан эса кўплаб бошқа тилларга, жумладан, ўзбек тилига ўтган.
Қаранг, биттагина сўз биз бугун гапираётган тилни 4 минг йил аввал мавжуд бўлган Оссурия давлатига боғлайди. Тарихни ҳис қилиб юборасиз шунақа пайтларда. Шу эмасми тилшуносликнинг гўзаллиги?
Муаллиф: Журналист ва филолог Эльдар Асанов
Uzbek