Ўрта Осиё республикаларида рўй берган ва рус тилида сўзлашувчи аҳолининг, шу жумладан титулли миллат вакиллари орасида оммавий равишда кўчиб кетишига сабаб бўлган «алоҳида» миллатчилик туйғуларига қарамай, шу билан бирга русларни қисқартиришга қаратилган очиқ ҳамда яширин тенденциялари «буюк ва қудратли» таълим сегменти ўз мавқеларини тиклай бошлади.
Россия таълимига қайтиш биринчи навбатда иш изловчиларга ушбу мулкка эгалик қилиш зарурати билан боғлиқ бўлиб, унинг кескин танқислиги минтақанинг деярли барча республикалари томонидан сезилади. Уларнинг аҳолиси асосан Россияга миграция фаоллиги билан ажралиб туради.
Сифатли таълимнинг аҳамиятини англаш тобора ортиб бораётганлиги билан ҳам ҳамма қурилиш майдончаларида қаттиқ ишлашга, Россия кўчаларида музни майдалашга, мавсумий қишлоқ хўжалиги ишлари учун ёлланишга ва бошқаларга тайёр эмас.
Одамлар «тоза» иш қидирмоқда ва кўпчилик уларни фақат диплом ва рус тилини билиш даражасига қараб ишга олади. Марказий Осиё давлатларидаги ҳолат қандай?
Қозоғистон
Мамлакатда 2023 йилдан бошлаб барча мактаблар қозоқ тилида ўқитишга ўтказилади, деган миш-мишлар Қозоғистон Республикаси Таълим ва фан вазирлиги томонидан рад этилди.
Унинг сўзларига кўра, ҳозирги кунда 6957 та умумтаълим мактаблари фаолият кўрсатмоқда, улардан 53,6% фақат қозоқ тилида, 16,6% рус тилида, 29,4% қозоқ ва рус тилларида дарс беради. Ва бу борада бирор нарсани ўзгартириш нияти йўқ.
Яна шуни таъкидлаймизки, қозоқ алифбосининг лотин ёзувига «русофобик» ўтиш жараёни узоқ вақтдан бери давом этмоқда – илгари унинг 2025 йилга қадар якунланиши ҳақида эълон қилинган эди. Энди масала янада аниқроқ кўриб чиқилмоқда – бу жараён 2031 йилгача босқичма-босқич амалга оширилади.
Совет Иттифоқи қулаши билан рус мактаблари сони кескин камайган бўлса-да, руслар борлиги сабаб «Пушкин тилида» бериладиган таълимга талаб ўса бошлади.
Стратегик маданият фонди бир вақтнинг ўзида қозоқ тилини ўзлаштирган ҳолда рус тилида таълим олишни истаган барча миллат талабаларининг, шу жумладан қозоқларнинг ўсишини қайд этди.
2014 йилдан кейин рус синфларида ўқиётган болалар улуши ҳар йили кўпайишни бошлади ва ҳозирда 31,54% га этди. Олмаота ва Нурсултонда рус тили таълими бўйича ҳар йили ўсиш ҳолат кузатилади.
Қирғизистон.
Бу эрда ҳам рус тили расмий тил ҳисобланади. Одамларнинг аксарияти рус тилида Қозоғистонга қараганда яхшироқ гапиришади.
6 миллионлик республикада 1 миллиондан ортиқ киши рус тилини ўз она тилиси деб билади, аммо бу эрда атиги 360 минг этник рус қолган бўлса-да Қирғизистон Республикасининг янги президенти Садир Жапаров чексиз мунозараларда уни юқорига қўйди.
Унга кўра, Қирғизистонликларнинг барчаси Россиясиз иш билан таъминланиш жуда қийин бўлишини билишади, чунки иқтисодий ва геосиёсий нуқтаи назардан Россия асосий иттифоқчи ва шерикдир. Бундан ташқари, Қирғизистон Республикасининг қирқ туманида, Москванинг кўмаги билан, рус тилида ўқитиладиган 44 та мактаб-интернатлар очилган. Гарчи у мактабгача таълимда устунлик қилса-да, 65 фоиз сегментни эгаллайди. 2002 йилдан бери рус тилида ўқитиладиган мактаблар сони қарийб 70 тага кўпайиб, 225 тани ташкил этди. Мамлакатдаги 42 та олий ўқув юртларининг ўн бештасида рус тили ўқитувчилари тайёрланмоқда.
Россия Федерацияси қирғиз талабаларини самимий кутиб олади – ўтган йили 20 мингга яқин киши таҳсил олди ва уларнинг ярми федерал бюджет ҳисобидан бепул ўқиган. Муҳим тафсилот: республика кутубхона фондидаги илмий нашрларнинг 85% рус тилида тақдим этилади. Шунингдек, 156 та телеканал намойиш этилади.
Нега Қирғизистон ва Тожикистон Болтиқбўйи давлатларига ўхшамайди Агар Латвияда таълим миллий тилга таржима қилинаётган бўлса, унда бир қатор Ўрта Осиё республикаларида рус тили қайта тикланган. Уни интенсив ўрганиш сабаби нима?
Эслатиб ўтамиз, Қирғизистон, худди Қозоғистон сингари, Eвроосиё Иқтисодий Иттифоқига (ЕАУ) аъзо бўлиб, иккала республика аҳолиси учун (айниқса, биринчи республика учун) Россияда иш билан таъминлаш ва ўзлашиш масаласи долзарбдир.
Бу ҳақиқат, аммо у миллатпарвар бўлмаган маънода «миллий ўзига хослик» деб номланган нарсага қандай таъсир қилиши мумкин?
Тожикистон.
Республика ЕАУнинг аъзоси эмас, Қирғизистонга қараганда камроқ «рус руҳи» мавжуд. «Пушкин тили» расмий мақомга эга эмас ва фақат миллатлараро алоқада қўлланилади.
Гарчи қонунлар ва ҳукумат қарорларининг матнлари яқинда интенсив равишда ишлаб чиқилган ва «пайванд қилинган» рус тилида ҳам нашр этилган бўлса-да. Президент Имомали Раҳмон пастдан туриб айтганда, бошланган бу ҳолатга қарши эмас.
Аксинча, у «тарафдор», чунки Тожикистон ўзининг миллий хавфсизлигини таъминлаш, муҳожирларни қабул қилишда Россия Федерациясига жуда боғлиқдир, бу эса тожикларнинг тожикларнинг мамлакатдаги аҳоли сонининг кўпайиши ва умуман ишсизлик шароитида жисмоний омон қолиш билан бевосита боғлиқдир.
Ҳозирги кунда республикада фақат рус тилида ўқитиладиган 26 мактаб мавжуд ва 185 мактабда улар давлат ва рус тилларида дарс беришади. Сўнгги бир йил ичида рус мактаблари сони 10 тага кўпайган ва мамлакат Таълим вазирлиги маълумотларига кўра, бу маҳаллий аҳоли талабидан келиб чиққан.
Рус тилидаги мактабларда таълим даражаси миллий мактабларга қараганда анча юқори деб ишонилади.
Бундан ташқари, рус таълими учун талабнинг ошиши тожикистонликларнинг Россияда вақтинча яшаш ёки у эрга кўчириш учун мурожаатлари кўпайиши билан боғлиқ. Аммо рус мактаблари учун дарслик ва қўлланмалар билан бир қаторда ўқитувчилар етишмаслиги жуда муҳимдир.
Тожикистон ҳукумати Москвадан кадрлар масаласида ёрдам сўрагани. Шунинг учун ўнлаб рус тили ўқитувчилари Тожикистонда ишлайди. Ташриф буюрган ўқитувчиларнинг иш ҳақининг бир қисми Россия Федерацияси томонидан , қолган қисми Тожикистон томонидан қопланади.
Шунингдек, Москва республикага 11 минг китоб юборди. Россия ҳукумати Тожикистоннинг бешта шаҳрида янги рус мактабларини қуриш ва жиҳозлаш учун 30 миллион доллар ажратди. Янги ўқув йилидан бошлаб ҳар бирига 1,2 минг болани қабул қилиш режалаштирилган.
Бир сўз билан айтганда, СССР қулаганидан кейин русларнинг 90% республикани тарк этганига қарамай, уларнинг тили ўз аҳамиятини ва ҳаттоки Тожикистондаги обрўсини сақлаб қолди – ҳар хил сўровларга кўра у ёки бу даражада у эгалик қилади. аҳолининг тахминан 65% томонидан.
Олий маълумотга келсак, Тожикистонда Россиянинг 5 та олий ўқув юртлари мавжуд – битта мустақил ва 4 та филиал; Рус тилидаги телеканаллар ва радиостанциялар машҳур, мамлакатда рус тилида 17 та газета ва журнал нашр этилади.
Ўзбекистон
Тилшунослик нуқтаи назаридан ва миллий бағрикенглик нуқтаи назаридан бу Марказий Осиёдаги энг ривожланган мамлакатдир. Бу эрда расмий тил ўзбек тилида, иккинчиси эса расмий мақомга эга бўлмаган рус тилидир, аммо аҳолининг муҳим қисми бу тилда гаплашади.
Расмий ҳужжатлар, ҳисоботлар ва бошқалар рус тилида такрорланади, лекин нафақат ўзбек ва рус тилларида сўзлашувчиларнинг манфаатлари ҳисобга олинади.
Шундай қилиб, Қорақалпоғистон ҳудудида қорақалпоқ тили ҳам расмийдир. Фарғона вилоятининг Сўх туманида аҳолининг 99,4 фоизини тожиклар ташкил этади ва тожик тилида ўқитиладиган 24 мактаб ва бошқа ўқув муассасалари мавжуд. Шунингдек, тожикистонликларнинг ихчам яшаш жойидаги бошқа бир қатор жойларда мактаб ва университетларда ўқитилади. Ҳатто қозоқ ва туркман тилларида ўқитиладиган таълим муассасалари ҳам мавжуд.
Қирғизистон раҳбари «алифбо билан Россияга содиқлик билан қасамёд қилди» Сооронбай Жеэнбеков Марказий Осиёда геосиёсат воситасига айланган кириллчадан лотин тилига ўтишни қўллаб-қувватламади.
Демак, Ўзбекистонда ўзбек мактабларидан ташқари 848 рус, 417 қозоқ, 377 қорақалпоқ, 256 тожик, 60 қирғиз; 43 нафари туркман.
Давлатнинг устувор йўналишларидан бири бу инглиз ва бошқа «ғарбий» тилларни ўрганишдир. Бундай кўп тиллилик Ўзбекистон давлатини безовта қилмайди ва, эҳтимол, буни бошқа постсовет давлатлари сингари «миллий хавфсизликка таҳдид» деб ҳисобламайди, шунга қарамай, рус тилининг маълум «соҳаларда» кенг қўлланилиши шароитида бироз кескинлик мавжуд. Газета.УЗ нашри Қонунчилик палатаси Спикери ўринбосари Алишер Қодировнинг сўзларига асосланиб, у ўзбек оилалари фарзандларининг рус тилидаги мактабларга кириб, ўз она тилларини билмасдан ва ўзларининг миллий хусусиятларини англамай улғайишини «фожиа» деб атади.
Айтишим керакки, бу нафақат Россияда, балки Россиянинг қўлида. Депутат Президент Путиннинг сўзларидан иқтибос келтирар экан, «бизнинг мактабларда мигрант болалар сони шундай бўлиши керакки, бу уларга расмий равишда эмас, балки аслида рус тилидаги муҳитга чуқур мослашишга имкон беради. Аммо улар нафақат рус тилидаги қадриятларимиз тизимига кириб олишлари учун тилшуносликка – умуман маданиятга эмас. Россия миллий манфаатлари нуқтаи назаридан, бу тўғри фикр … қаерда яшаманг, шу эрга мослашасиз«, деди Қодиров.
У адолатли савол берди: нега биз 100 йилдан бери рус ҳамюртларимизга ўзбек тилини ўргатолмаяпмиз.
Шунингдек у «ўзбеклар ўз фарзандларини рус тилида таълим олишга юборишлари одат тусига кирган ва бундай мактабларда ўқиётганларнинг 90 фоиздан кўпроғи ўзбеклардир», дея таъкидлади.
Республикада Россия университетларининг ўндан ортиқ филиаллари мавжуд ва уларнинг сони ўсиб боради. Бир сўз билан айтганда, Ўрта Осиёнинг бошқа ҳеч бир республикасида бўлмаганидек, Ўзбекистонда ҳам рус тили ёки бошқа тиллар «бузилмоқда» деган фикрга асос йўқ.
Туркманистон
Бу ерда рус тили «мағлубиятга учраган» кўринади, аммо маҳаллий аҳолининг пассив қаршилиги билан – фаол жазо. Умуман олганда, аслида Туркманистонда нима юз бераётганини, айниқса, турли хил статистик маълумотларга кўра билиб бўлмайди: мамлакат деярли бутунлай ёпиқ.
Шунга қарамай, унинг таркибида 110 минг этник рус қолганлиги ва 90-йилларнинг бошидан бери «императорлик» тилидан қутулиш жараёни юқоридан юклангани маълум. Ашхабоднинг бу сиёсати унинг миллий истиқлолни англашнинг муҳим қисмига ва суверенитет хусусиятига айланди. Натижада, ҳозирда Туркманистон аҳолисининг 82% рус тилини билмайди, 18% эса у ёки бу даражада гаплашади.
Нима учун Бердимуҳаммедов рус тили билан шуғулланган? Туркманистонда «буюк ва қудратли» да ўқитиш олиб бориладиган ягона мактаб кутилмаганда ёпилган. Ҳатто Россия ташқи ишлар вазирлигининг нотаси ҳам ёрдам бермади.
Аммо диққатга сазовор томони шундаки: туркманлар ўзларининг болаларини мактабларнинг рус филиалларида ўқишга жалб қилмоқдалар, улардан норасмий маълумотларга кўра республикада 700 та мактаб қолган ва ягона рус давлат мактаби ўтган йилнинг сентябрь ойидан бери ёпиқ бўлиши керак эди.
Бир сўз билан айтганда, Ўрта Осиё республикалари орасида Туркманистон рус тилини энг паст даражада билади ва шу билан тегишли профилдаги хусусий ўқитувчиларга талаб катта.
Бу маҳаллий ҳокимиятнинг чет элларга нисбатан туркман оилалари фақат давлат тилида гаплашиши – рус синфларида ўқиётган болаларнинг ота-оналарининг иш жойларини текширишига қадар талаблари фонида содир бўлмоқда.
Эпилог сифатида
Ҳар қандай давлатнинг тил сиёсати давлат тили мақомини мустаҳкамлашни назарда тутади. Бироқ, бошқа тиллардан сунъий равишда сиқиб чиқарилиши ва миллий озчиликларнинг ҳуқуқлари поймол этилиши сабабли бундай вазиятнинг маданиятли версияси юзага келмаслиги керак.
Бошқа давлат тилини, бу ҳолда рус тилини татбиқ этиш ҳам номақбул деб ҳисобланади – унинг ривожланиши талаб даражасига мувофиқ амалга оширилиши керак ва бу, биз кўриб турганимиздек, маълум бир республиканинг «тепаси» ёқишини ёки ёқмаслигидан қатъи назар, Марказий Осиё давлатларида ўсиб бормоқда.
Жараён пастдан – нафақат аҳолининг интеллектуал эҳтиёжларини қондириш, балки муҳожирларнинг рус тилини билиши туфайли омон қолиш учун кетганда – Марказий Осиё давлатлари ҳокимияти бундай ижтимоий ҳаётни яратишда ғамхўрлик қилиши керак.
Одамлар ўз ватанларидан озиқ-овқат учун чиқиб кетмасликларига имкон берадиган иқтисодий, гуманитар, таълим, ҳуқуқий ва мафкуравий муҳит. Улар қайси тилни ўйламасин, гаплашсин ва ўргансин.
Uzbek