Э. Волков. Сефардлар ва Ашкеназийлар

Дунёда бир-бирини унчалик ҳам хушламайдиган иккита субэтник яҳудий гуруҳи мавжуд.

Испаниялик Сефардлар яҳудий-испан лаҳжаси бўлган ладино тилида гаплашишган ва тарихан ўзларини Бобил аҳолисининг авлодлари деб билишган.

Хазар хоқонлиги парчаланганидан кейин, Германия ва Польшага (бу ерда уларни лўлилар деб ҳисоблашарди) келган Ашкеназийлар, асосан, немис ва иброний тилларига асосланган янги яратилган яҳудий тилида гаплаша бошладилар.

Кундалик ҳаётда Сефардлар фақат 8-асрда яҳудийликни қабул қилган Ашкеназларни хазарлар деб аташади. Сефардлар Ашкеназлар олдида ўзларини доимо баланд тутиб келган.

Ўрта асрларда испаниялик сефардимлар ўзларини яҳудий элитаси деб билишган. Европанинг бошқа қисмларидаги биродарларидан фарқли ўлароқ, испан яҳудийлари кўпинча яхши саводга эга ва ўзига ярша бой бўлишган.

Улар орасида чуқур илдиз отган эътиқодга кўра, уларнинг ота-боболари Испанияда миллодан аввалги VI асрда қўним топган. Бироқ  уларнинг аниқ қўним топганлиги ҳақидаги белгилар милодий даврнинг илк асрларига тўғри келади.

Испаниядан 1492 йилда ҳайдалгандан сўнг ҳам, Сефардлар ўзаларини устунлик туйғусини сақлаб қолишди. Бошқа Европа мамлакатларига жойлашиб олишганидан сўнг, улар маҳаллий яҳудийларни камситишни бошлашади. 18-асрда Амстердам ва Лондондаги Сефардлар синагогаларида Ашкеназлар бу жамоа билан бирга ўтириши мумкин эмасди ва улар ёғочдан ясалган тўсиқлар орқасида туришлари керак эди (Сефард қонунларига кўра, Хазарияни босиб олиш пайтида зўрланган хазар оналарининг авлодлари яҳудий бўлиши мумкин эмас эди).

1776 йилда Лондондаги Сефарадлар жамоаси, агар Сефард Ашкеназий қизига уйланса ва вафот этса, Сефардлар жамоасининг хайрия маблағларини бева аёлга ёрдам бериш учун ишлатиб бўлмайди, деган қарор қабул қилади.

Чўқинтирилгандан сўнг, испаниялик Сефардлар “Маранос” деб атала бошланди, аммо улар ўзларини Yahoodee («Фордни биладиган») деб аташди. S’farad (се-фард)  «Форд» деб таржима қилинганидан кейин, машҳур Форд фамилиясига айланди. Немис тилидаги JUDE (яҳудий-жуҳуд) номи ҳам Yahoodee- дан келади.

Пиреней ярим оролидан ҳайдалган Сефардлар, кўплаб Европа мамлакатларида Ашкеназлар билан ёнма-ён яшашга тўғри келарди ва қаерда содир бўлишидан қатъий назар, улар ўртасидаги муносабатлар жуда кескин эди: икки жамоа бир-биридан алоҳида яшаб келишган ва уларнинг вакиллари ўртасида аралаш никоҳлар жуда кам учрайди.

Бунга яққол мисол ўлароқ, Португалиянинг Бордо яҳудий жамоаси раҳбари Исҳоқ Пинтон томоидан Вольтернинг антияҳудийларга қарши баёнотларига жавобан ёзган мактубида кўриш мумкин – унда Пинто фақат Сефардларни ҳимоя қилган.

«Бордода яшовчи португалиялик яҳудий ва Мецда яшовчи немис яҳудийлари, – деб ёзган эди у, «икки бутунлай бошқа бошқа жонзотлардир…

Агар жаноб Вольтер… ўзи мақтаётган ўша адолатга амал қилишни истаса, албатта, у испан ва португал яҳудийларини бошқа яҳудийлардан, яъни, ўз қабиладошлари билан ҳеч қачон аралашмаган (бошқа этник гуруҳдаги яҳудийлардан) ажрата олган бўларди. Ваҳоланки, улар ҳеч қачон бирга бирдай бўлишмаган …

Менимча, жаноб Вольтер португал ва испан яҳудийларининг бошқа жамиятдаги яҳудийлар билан турмуш қурмаслик ёки бошқа муносабатларга киришмаслик ва ҳеч қандай шароитда улар билан аралашмаслик қоидасига амал қилиши ҳақидаги ўзига хос нозик жиҳатларидан бехабар бўлиши мумкин эмас.

Уларнинг бошқа яҳудий биродарларидан фарқи шунчалик каттаки, агар Голландияда ёки Англияда яшовчи португалиялик яҳудий Германиядаги яҳудийига уйланса, у барча имтиёзлардан маҳрум бўлади; у испан ва португал яҳудийларнинг синагогасидан чиқариб юборилган бўларди ва уларнинг жамиятидан бутунлай четлаштирилади; ҳатто ўлганида ҳам уни португал биродарлари орасида дафн этиш мумкин бўлмайди.

Уларнинг бошқа яҳудийлардан ажралиш сабаби қуйидагилардан иборат: ўзларини Яҳудо қабиласиданман деб ҳисоблайдиган португал ва испан яҳудийлари Бобил асирлиги даврида, бу қабиланинг асосий қавмдаги оилалар Испания жўнатилган ва ўша ерда яшаган деган анъанага эга. Натижада, бу жамиятнинг яҳудийлари, шундай муҳим аждодларнинг авлодлари ва уларнинг қадимий масканининг меросхўрлари сифатида, ўзларини яҳудийлар деб билувчи бошқа ҳамбиродарларига, нақадар улардан устувор эканликларини ўзларининг хулқ-атворлари орқали кўрсатиб қўяди...

Испан ва португал яҳудийларининг келиб чиқиши ҳақидаги тушунча, улар учун ўзига хос муқаддас догмага айланди. Ва бунинг учун уларни кескин танқид- ховлиқма ва мағрур деб аташ мумкин, аммо қўпол ва худбин эмас …

Ва у (Вольтер) Голландияда бўлганида, уларнинг (сефарад ва ашкеназий) синагоглари бир-биридан фарқ қилиши ва эътиқодларининг моҳиятида ўхшашлик бўлса-да, маросимларида фарқ борлиги маълум бўлган.

Португал яҳудийларининг одатлари ҳам бошқа яҳудийларнинг одатларидан фарқ қилади. Португалларнинг соқоли йўқ ва кийимлари улар бирга яшаётган халқлардан ажратиб бўлмайди; уларнинг баъзилари диндан ташқари ҳамма нарсада европаликларга мутлоқ тақлид қиладилар…”

Қадим замонлардан буён ашкеназийларнинг асосий бизнеси айирбошлаш бўлган. Улар шарқдан ғарбга ва шимолдан жанубга савдо йўлларида ўтириб олишган ва пулни пулга, молни молга алмаштириб келганлар. Ашкеназий Ротшильдлар- авлоддан авлодга ўтиб келаётган пул айрибошловчи (саррофлар)лардир. Уларнинг банк империяси курс маржасидан олинган фойдадан вужудга келган ва товар-пул айирбошлаш схемалари билан мустаҳкамланган: масалан, 19-асрда Хитой билан савдода афюн эвазига чойни айрибошлашган.

Сефардларда эса, масала бошқача. Айнан уларнинг “донишмандлари” эски (Инжилдаги) Аҳдни бошқариб келишган ва замонамиз инсонлари онгига судхўрлик ўғирлик эмас, балки салобатли бизнес деган постулатни киритишган.

Замонамизнинг энг йирик молиявий тўдалари:

1. Сефард-судхўрлари – 19-асрда АҚШда илдиз отган Рокфеллер банк гуруҳи (Ж.П. Морган – Чэйз, Банк оф Америка, Меррилл Линч). Улар иқтисодиёт, нефть ва ҳарбий-саноат комплексининг молиявий оқимларини бошқаради.
2. Ашкеназий -саррофлар (пул айрибошловчилар) – Ротшильдларнинг банк гуруҳи (HSBC: Гонг Конг-Шанҳаий Банк Корпорацияси, Standart Chartered, Goldmen Saks), 18-асрда Британия империяси инфратузилмасида илдиз отган. Саррофлар қимматбаҳо металлар, қимматбаҳо тошлар ва гиёҳванд моддалар каби «захира ликвидлиги» нинг айланиши устидан назоратни ушлаб турадилар.
3. Шунингдек, учинчи гуруҳи бор, бу – Сантандер, – Ватиканнинг молиявий империяси. Уларни шартли равишда «эски Сефардлар» деб аташ мумкин. Авлиёларнинг ўлик жасадлари қолдиқлари билан савдо қилишдан иш бошлаганлар, ҳозирда эса санъат асарлари, антиқа буюмлар, артефактлар ва бошқа буюмлар билан савдо қиладилар.

***

Сефардлар ва Ашкеназийлар ўртасидаги қарама-қаршиликдан ташқари, яҳудий муҳитида яна бир муҳим зиддият мавжуд.

Ислоҳатчи яҳудийлик

19-асрнинг 20-йилларида Германияда реформацион яҳудийлик (прогрессив иудаизм, либерал иудаизм) пайдо бўлган; 19-асрнинг 2-ярмидан АҚШ ҳаракатнинг асосий марказига айланди.

Яҳудийликда (Иудаизмда) реформизмнинг пайдо бўлиши- яҳудийларнинг озод бўлиши (эмансипацияси), геттолар ва кагалларнинг (яҳудийар жамоалари) йўқ бўлиб кетиши, раввинлар таъсирининг заифлашиши, Наполеон даврида Европадаги ўзгаришлар ҳамда яҳудийлар ва насронийлар ўртасида яқин алоқанинг бошланиши билан бир вақтга тўғри келди.

19-асрда Америкадаги барча ва кўплаб Европа мамлакатларида фуқаролик никоҳи институти жорий қилиндин. Шундан сўнг яҳудийлар яҳудий бўлмаганлар билан турмуш қуришлари мумкин бўлди. 1844 йилда Германиянинг Брунсвик шаҳрида бўлиб ўтган раввинлар йиғилишида ислоҳот тарафдорлари кўпчиликни ташкил этгани учун яҳудийларнинг насронийлар билан никоҳига рухсат беришга чақирди. 19-аср охиридан 20-асрнинг бошларига қадар дунёвий яҳудий доираларида аралаш никоҳлар тенденцияси ҳукмронлик қилди.

Бугунги кунда ислоҳотчи яҳудийлик тарафдорларининг энг катта қисми Қўшма Штатларда яшайди. Шунингдек, уларнинг таъсири Англия, Венгрия, Голландия, Аргентина ва Бразилияда ҳам кучли.

Ислоҳотчилар ва ортодокслар ўртасидаги зиддиятларнинг ўзагида “гиюр”га бўлган муносабат ётади.

Гиюр – яҳудий бўлмаган кишининг яҳудийликни қабул қилиш маросимидир. Гиюрдан ўтган киши «гер» деб аталади (аёл- «гиерет»). Гиюрнинг моҳияти- бу Тавротнинг барча амр ва қонунларини бажариш масъулиятини ўз зиммасига олишдир. Гиюр жараёнини якунлашдан олдин, эркаклар хатна қилинадилар; Гиюрнинг охирида эркаклар ҳам, аёллар ҳам микваҳга (маросим ҳовузига) шўнғишади.

Гиюрдан ўтганидан сўнг, яҳудий бўлмаган киши яҳудий халқининг тўлиқ аъзосига айланади.

Ислоҳотчилар гиюрдан ўтиш маросимини осонлаштириш тарафдори бўлишса, ортодокслар эса мураккаблаштириш тарафдори бўлиши билан ажралиб туради.

Манба