«Араб баҳори»га 10-йил

0
1640
Сурат муаллиф томонидан тақдим этилди

Ноа Фелдман ультраортодоксал яҳудий ҳуқуқшуноси, Ель университетини тамомлаган ва Гарвардда ислом фалсафаси профессори бўлиб ишлаган, вақт ўтиши билан АҚШ Олий судига бевосита номзод бўлганлиги айтилади.

2003 йилда у Ироқ конституциясини ишлаб чиқиш бўйича маслаҳатчи бўлган ва унинг ташаббуси билан унда Ислом қонунчиликнинг асосий “манбаи” ва демократия ўртасида ўзаро боғлиқликни кўрсатувчи мақола қўшилади. У Яқин Шарқ ва Исломга оид бир қанча китоблар, шу жумладан энг сўнггиси “Араб қиши. Трагедия” муаллифидир.

Ноа Фелдман Араб баҳоридаги инқилобларнинг аксарияти муваффақиятсизликка учраганига қарамай, 2011 йилги воқеалар ва уларнинг оқибатлари чуқур эди, деб таъкидлайди. Ушбу талқин учта асосий баёнотни ўз ичига олади, уларнинг барчаси кенг қамровли ва ўзаро қарама-қарши бўлиши мумкин:

Биринчидан, Фелдман айтадики, «Араб баҳори»даги қўзғолонлар арабларнинг сиёсий тажрибасида мисли кўрилмаган янги босқични бошлаб берди, бу даврда араб тилида сўзлашадиган одамлар ўзларининг, умуман ўз тарихининг ва умумжаҳон тарихининг тўлақонли, мустақил ижодкорлари сифатида ҳаракат қилдилар.

Китобнинг иккинчи энг муҳим аргументи шундаки, араб миллатчилиги бугунги кунда «Араб баҳори»дан олдинги даврга қараганда анча фарқ қилади. Бир томондан, «Араб баҳори» трансмиллий, ҳатто бутун араблараро трансчегаравий сиёсий ўзига хослик мавжудлилигини намойиш этди. Бошқа томондан, «Араб баҳори» катта ўзгаришларга олиб келган давлатларда «Араб баҳори»гача таққослаганда, мавжуд чегара ичидаги араб миллати “ҳисси” бузилган ва баъзи ҳолларда йўқ қилинган.

Баъзи араб давлатларидаги бундай чуқур ички бўлинишдан қутулиш керак бўлган нарса шундаки, араб миллатчилигини энди араб тилида сўзлашадиган мамлакатларда миллий бирликни лойиҳалаштириш учун ишончли ёки мажбурий мафкура деб ҳисоблашнинг иложи йўқ.

Учинчи муҳим аргумент шундаки, «Араб баҳори»дан кейинги воқеалар сиёсий исломни тубдан ўзгартириб юборди – шариат асосида конституциявий тузум яратишга интилаётган ғоялар ва ҳаракатлар тўплами.

«Араб баҳори» воқеаларини талқин қилишга уриниш учун баъзи бир асосий тушунчаларни англаб олиш керак. Фелдман буни энг кенг тарқалган инқилобий шиор асосида амалга оширишни таклиф қилади: Ал-шаъб Юрид Исқат ал-низам! Халқ режимни ағдаришни истайди!

«Одамлар» кимлар?

Бир томондан, албатта, араб давлатлари Тунис, Миср ва Суриянинг штатлари аҳолиси. Бошқа томондан, шиорлар ва талабларнинг турли мамлакатларда такрорланишининг ўзи ҳам кенгроқ «одамлар» тушунчаси – хусусан, араб тилида сўзлашадиган одамлар жамияти борлигидан далолат беради. Қизиғи шундаки, «Араб баҳори» минтақада ўзларининг алоҳида норозилик ҳаракатларига эга бўлган арабийзабон бўлган Туркия ва Эрон каби мамлакатларига тарқалмади.

Шиорнинг иккинчи қисми «истайди», сиёсий ирода масаласидир. Халқ «нимани» хоҳлашини ким ҳал қилади? Фелдманнинг таъкидлашича, агар ҳукумат келишишга асосланмаса ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳурмат қилмаса, унда бундай ҳукуматнинг ноқонунийлигини кўрсатган ҳар қандай гуруҳ ўша одамларнинг манфаатлари учун қонуний вакил сифатида қаралиши мумкин. (Бу умуман шу гуруҳ кейинчалик бу одамларни бошқариши керак дегани эмас)

Биз айтаётган шиор режимнинг «ағдарилиши» ёки «қулаши» ни англатади. Аммо у кимни ағдариш ёки туширишни аниқ белгиламайди. Ҳаракатлар эркинлиги тўғрисидаги асосий иборалар ноаниқ эди: одамлар бирон бир воқеа содир бўлишини хоҳлашди, лекин буни ким аниқ бажариши кераклигини айтмайди.

Тўғридан-тўғри ағдаришга уринмасдан режимни ағдаришга чақириқлар мўтъадиллик, донолик ва чеклов сифатида қаралиши мумкин. Бироқ, худди шу чеклов, шунингдек, «одамлар»ни эмас, балки бошқа аъзоларни ҳам аралашишга таклиф қилишга ишора қилди. Ва аксарият араб мамлакатларида режимни ағдариш учун ишончли номзод бўлишга қодир бўлган биргина институционал актёр бор эди: армия.

Намойишчилар қандай «режим»ни ағдаришни хоҳлашди?

Аксарият ҳолларда бу президент диктатураси эди. Дарҳақиқат, монархиялар – Марокаш ва Иорданияда намойишчилар томонидан ишлатиладиган риторика бироз бошқача эди. Унда «режимни ағдариш» ўрнига, монарх ва ҳукумат ўртасидаги кучлар мувозанатини ўзгартирадиган конституциявий ислоҳотлар талаб қилинди. Эҳтимол, бу фарқнинг асосий сабаби, марокашликлар ва иорданияликлар мавжуд конституциявий монархия ҳукумат тузумини ички жиҳатдан ўзгартиришга интилишди, умуман олганда бу уларга нормал ҳолатдек туюлди.

Агар президент автократияси режими ағдарилиши керак бўлса, уни қандай алмаштириш мумкин эди?

«Араб баҳори» мамлакатларида, одатда режимлар ағдарилиши сайловлар билан якунланади, деб тахмин қилингандек кўринади. Бошқа томондан, намойишларнинг ҳеч бир жойида «демократия» атамаси асосий талаб сифатида кўринмагани диққатга сазовордир. Албатта, «демократия» сўзининг ўзи АҚШ ва унинг Ироққа бостириб кириши билан обрўсизлантирилди.

Намойишчилар демократияни эслашдан қочишди, бу унинг обрўсига путур етказилганлиги учун эмас, балким намойишчиларни ҳаракатга келтирган асосий сабаб бўлмаганлиги учун. Бошқача қилиб айтганда, президент диктатураси режими, диктаторлар сайловларда сайланганлиги учун эмас, балки режимлар мунтазам равишда эркинлик, қадр-қиммат ва ижтимоий адолатни бузганлиги сабабли ёмон эди. Бундай ҳолда, ушбу шартларга жавоб берадиган яна бир ҳукмдор намойишчиларни қониқтириши мумкин – у демократик йўл билан сайланганми ёки йўқми буни фарқи йўқ.

Миср. Таҳрир ва субективлик масаласи.

Қоҳирадаги Таҳрир майдони – ҳар бири Миср халқи номидан ҳаракат қилаётганини даъво қилаётган жамоавий сиёсий ҳаракатларнинг иккита алоҳида моментининг рамзий ва географик маркази: 2011 йил Ҳусни Муборакка қарши 25 январь инқилоби; ва 2013 йил Муҳаммад Мурсига қарши 30 июндаги инқилоб.

Шарҳловчилар 2011 йилги инқилоб тўғрисида озми-кўпми бир овоздан фикрлари битта – бу диктаторнинг истеъфосини талаб қилган Миср халқининг иродасининг қонуний ифодаси эди. Миср армияси намойишчилар томонига ўтди ва Муборак режими қулади. Кейинчалик “Мусулмон Биродарлар” номзоди Муҳаммад Мурсий ғалаба қозонган демократик сайловлар (армиянинг қарама-қаршилигисиз).

Аммо кейинги воқеалар ҳозиргача тортишувларга сабаб бўлиб келмоқда. 2013 йилда мисрликлар яна Таҳрир майдонига тўпланишди. Бу сафар демократик йўл билан сайланган президентдан қутулиш учун майдон томон йўл олишади.

Бу кўпинча аксилинқилоб сифатида тилга олинади, қисман 30 июндаги ҳаракатни сиёсий қонунийликдан маҳрум қилади. Бундан ташқари, 2013 йилда майдонга норозилик билдирганлар Миср халқини икки йил олдин намойиш қилганлар эмас, балки бошқа одамлар бўлган кўринади. Бироқ, Фелдман икки Миср инқилоби ягона жараённинг бир қисми бўлган деб таъкидламоқда.

Китобдан иқтибос:

“Агар сиз Миср халқи 25 январь инқилоби орқали диктатор Муборакни аламштришни хоҳлаган деб ҳисобласангиз, унда сиз ҳам Миср халқи 30 июндаги инқилоб орқали демократик йўл билан сайланган президент Мурсини алмаштириш учун ҳаракат қилганига ишонишингиз керак. Дастлаб одамлар ўзларининг сиёсий келажагининг агенти сифатида ҳаракат қилиб, режимни ағдаришга чақирдилар. Кейин одамлар ўзлари алмаштирган режимни ағдариб ташлаб, ўзлари сиёсий келажагининг агенти сифатида ҳаракат қилдилар.”

Мисрнинг 2011 йилгача авторитар президентлик диктатураси халқнинг иродаси натижаси эмас эди. Аммо Мисрдаги авторитар президентлик диктатураси, бугунги, 30 июндаги инқилобдан сўнг, айнан халқ хоҳишининг маҳсулидир.

Оммавий ироданинг ушбу туб ифодаси автократияга олиб келди. Аммо Фелдманнинг фикри шуки, бу мисрликларнинг жамоавий танлови эди. Танлов олдида турибди: Мурсий уларга берган демократик сайловлар ёки автократияга қайтиш, иккинчисини танладилар.

Сиси автократияси шу маънода дунёдаги деярли барча мустабидликлардан, шу жумладан Муборакнинг автократиясидан фарқ қилади. Уни инсон ҳуқуқларини бузганлиги учун либерал асосларда оқилона танқид қилиш мумкин. Аммо бу, ҳеч бўлмаганда, ҳозирча мисрликларнинг машҳур иродасининг қонуний ифодаси бўлиб қолмоқда.

Таҳрир ИИ дан кейин араб тилида сўзлашадиган дунёнинг исталган жойида «Мусулмон биродарлар» форматидаги ислом демократияси ғолиб чиқади деган ғоя имконсиз бўлиб туюлди. Миср демо эди. Мисрдаги демократик экспериментнинг охири минтақадаги ислом демократияси тажрибасининг ҳам охири бўлди – яқин келажак учун.

Сурия ва айбдорлик масаласи.

Суриядаги «Араб баҳори»нинг бундай ҳалокатли натижаларга олиб келишига ким айбдор – узоқ муддатли фуқаролар уруши, миллионлаб қочқинлар, вайрон бўлган иқтисодиёт ва ҳамма нарсага қарамай, Башар ал-Ассад бошқарувининг давом этиши…

Фелдманнинг таъкидлашича, Сурия фалокати мамлакатда ярим асрдан кўпроқ вақт давомида мавжуд бўлган сиёсий муносабатларнинг маҳсулидир. Суриядаги фуқаролар урушининг асосий сабаби – Асад режими кучсиз-кўпчилик (суннийлар) томонидан озчилик (алавийлар) ҳукмронлигига асосланган диктатура бўлганлигидан келиб чиқади.

Сурияда «Араб баҳори» бошланганда, у ўзини режимга қарши оммавий мазҳаб ҳаракати сифатида кўрсатишга интилди. Аммо Асад режими буни бошиданоқ алавийлар ҳукмронлигига қарши бўлган сунний арабларнинг ҳаракати сифатида кўрсатди. Бу нафақат режимнинг, балки намойишчиларнинг ўзларининг ҳаракатларига ҳам таъсир кўрсатди.

Сурия «Араб баҳори»нинг таркибий тузилишининг натижаси шундаки, ҳарбий ёки разведка хизматлари (алавийлардан ташкил топган) диктатор-президентни лавозимидан четлаштириши ёки олиб ташлаши мумкин бўлган сценарий йўқ эди. Бу ерда Миср модели оддийгина қўлланилмайди. Намойишчилар буни кўрмасдан иложсиз қолишди. Улар ташқи кучлар – минтақавий кучлар, АҚШ, шартли Ғарб – намойишчиларга ёрдам бериб, режимга чек қўяди деб тасаввур қилишган.

Сурияда ўз тақдирини, ўзи белгилашга интилаётган суннийларни ёки бошқаларни айблаш нотўғри. Айбни янада аниқроқ баҳолаш Суриядаги фуқаролар урушининг чуқур илдизидан келиб чиқади: ҳокимият алмашинувисиз авлодлар давомида ҳукмронлик қилган диний озчилик режимининг тузилмавий ҳақиқати.

Суриянинг сиёсий тизими кимнинг айби билан шундай кўринишга келди? Империя, шубҳасиз, Сурия сиёсатининг ҳақиқатларига ўз ҳиссасини қўшди. Қадимги ва замонавий деярли барча империялар сингари, Суриядаги французлар ҳам турли этник ва диний гуруҳларни бир-бирига қарши қўйишди. СССР, ўз навбатида, ўнлаб йиллар давомида Ассад ҳукуматини қўллаб-қувватлади ва шунингдек, ўрнатилган тизим алавийлар ҳукмронлигини назарда тутганлиги учун баъзи айбларни ўз зиммасига олди. Эрон империя бўлмаса-да, Ассад режимини сақлаб қолинишида бироз айбдор.

Сурия халқи ҳам худди мисрликлар каби кўчага чиқиб, ўз сиёсий иродасини билдирган ва агар кейинги воқеаларда кимдир айбдор бўлса, бу сурияликларнинг ўзлари.

Тунис ва сиёсий жавобгарлик.

Туниснинг замонавий тарихи минтақадаги бошқа мамлакатларга ўхшайди. Қўшни давлатлар сингари Тунис ҳам номаълум равишда Усмонли суверенитети остида эди, аммо амалда катта автономияларга эга эди. Кейинчалик, 1881 йилда Франция мамлакатни ўз протекторатига айлантирди. Бир неча ўн йиллик француз қатағонларидан сўнг, тунисликлар 1956 йилда мустақилликка эришдилар.

Мустақиллик ҳаракати қаҳрамони Ҳабиб Бургиба кейинги ўттиз йил давомида якка партияли, ноаниқ социалистик давлатни бошқарган диктатор сифатида ҳукмронлик қилди. 1987 йилда у Зайнулобидийн Бин Алига ҳокимиятни қонсиз равишда топширишга муваффақ бўлди; Бин Али иқтисодиётни бироз либераллаштирди ва шу билан бирга штат устидан президент назоратини олиб борди.

Айнан шу ерда норози мева сотувчиси Муҳаммад Буазизи 2010 йил декабрь ойининг охирида ўзини ёқиб юборди ва кейинчалик вафот этди. Бу эса норозилик келиб чиқиши учун сабаб бўлди ва 2011 йил 14 январда Бин Али мамлакатни тарк этди. «Араб баҳори» эса бутун минтақа бўйлаб авж олиб кетди.

Империя ва мустамлакачилик тажрибаси; мустақилликни рағбатлантириш; ярим социалистик давлатга йўналтирилган иқтисодиёт; махфий полиция орқали диктатура томон силжиш: буларнинг барчаси араб дунёсида, умуман Африкада ва ундан ташқарида постколониал сиёсий ҳаёт тарихининг таниш элементлари.

Шу нуқтаи назардан, кейинчалик Тунисда содир бўлган воқеани ғайриоддий нарса деб ҳисоблаш мумкин. Бин Алининг тезда кетиб қолишидан сўнг дунёвий ва исломий фаоллар, фуқаролик жамияти институтлари, янги сиёсатчилар ва жамоатчилик узоқ муддатли, юқори даржадаги музокаралар ва муросага келиш жараёнларида қатнашдилар.

Нима учун бундай бўлди? Бир нечта сабаблар.

Биринчидан, Туниснинг нисбатан кучли фуқаролик жамияти, кейинчалик бу муваффақият учун ҳатто Нобель Тинчлик мукофотини олди.

Иккинчидан, Тунис жуда бахтли, унинг етакчи исломий партиясининг раҳбари Рашид ал-Ганнуши ўз партиясини Ислом ва демократиянинг синтезига олиб бориш имкониятини топган зиёлилар бўлиб чиқди.

Учинчидан, Тунис консенсус ғояси жуда кучли бўлган сиёсий маданиятдан фойда кўрди.

Аммо асосий нарса, Фелдманнинг фикрича, Тунис муваффақиятга эришган, чунки унинг фуқаролари нафақат сиёсий ирода, балки сиёсий маъсулиятни ҳам ишлатишган.

Тунисда ҳеч ким дунё кучлари ёрдамга келишини кутмаган эди. Тунисликлар ҳам ҳақли равишда уларнинг ҳаракатлари натижа бермаса, фақат улар жавобгар бўлишига ишонишди. Бу уларнинг интилишларини юмшатди ва потенциал муросасизликни пасайтирди. Сиёсий жараёнининг ҳар бир иштирокчиси конфликтга бормаслик учун муросага келиши керак эди; ва ажабланарли томони шундаки, айнан ҳамма шундай қилди.

Тунис тарихи, деб ёзади Фелдман, бу камтарлик, қаттиқ қаҳрамонлик тарихи; мавҳум тамойилларни қўллаб-қувватлаш қаҳрамонлиги эмас, балки муросага эришиш қаҳрамонлиги.

Бу, Тунис қийинчиликларга дуч келмади дегани эмас. Бундан ташқари, тунисликлар инқилоб тезкор ечимларга олиб келмаслигини англадилар. Намойишчилар режим ўзгариши иккаласини ҳам олиб келишига ишониб, иш ва ижтимоий адолат излаб кўчаларга чиқишди. Улар сайланган сиёсатчилар билан конституциявий демократияни қўлга киритдилар.

Аммо либерал демократлар иқтисодий ривожланишни осонлаштирадиган сеҳрли ечимга эга эмасдилар. Шундай қилиб, Тунисдаги намойишчилар «Араб баҳори» пайтида излаган нарсалар ва улар қўлга киритган нарсалар ўртасида номувофиқлик мавжуд эди (ва ҳозир ҳам мавжуд).

Аммо бу оддий демократик давлат учун одатий муаммолар. Бундай давлат тузилишини яратиш ва уни таъминлаш ҳар қандай ҳурматга лойиқдир. Тунис араб тилида сўзлашадиган мамлакат автократиядан демократияга ўтишни муваффақиятли ҳал қила олишини исботлади.

Аммо Тунис мисолида кучайган Араб баҳори фожиаси у ерда содир бўлган воқеалар ноёб бўлганида эмас. Аксинча, фожиа шундаки, у ерда содир бўлган воқеалар бошқа мамлакатларда ҳам бўлиши мумкин эди, аммо бундай бўлмади.

“Мусулмон Биродарлар” коалиция тузиши ва муросага келиши мумкин эди; Миср либераллари эски режим тарафдорлари ва Мурси ҳукумати ўртасида воситачилик қилишлари мумкин эди; ҳарбийлар давлат бошқарувини қўлга киритмасдан жамиятдаги таъсирчан мавқеини сақлаб туриши мумкин эди.

Суриянинг қулаши ҳам муқаррар эмас эди. Сурияда ҳеч ким сиёсий жиҳатдан жавобгар эмас эди – чунки ҳеч ким сурияликларнинг тақдири охир-оқибат сурияликлар қўлида эканлигини тан олмади. «Араб баҳори» орқасидан – араб қиши келди.

Маҳмуджон Тоҳиров тайёрлади

Матнда хатоликни кўрсангиз, уни белгилаб Ctrl+Enter ни босинг.

Фикр матни

Илтимос, изоҳингизни киритинг!
Илтимос, исмингизни бу ерга киритинг